प्रकरण ३.उद्योजकतेचा विकास ,इयत्त-१२ वी ,विषय- वाणिज्य संघटन

shrikant89.blogspot.com

३. उद्योजकतेचा विकास

 स्वाध्याय

प्रश्न १. अ.पुढे दिलेल्या पर्यायांमधून योग्य पर्याय निवडून वाक्य पुन्हा लिहा.

(१) उदयोजक या शब्दाची उत्पत्ती एंटरफ्रेंड या फ्रेंच शब्दांपासून झाली आहे.

(२) एंटरपेंड याचा अर्थ हाती घेणे आहे.

(3) स्टार्ट अप इंडिया भारत सरकारचा पुढाकार आहे.

(४) कृषी पर्यटन शहरी रहिवाशांना ग्रामीण भागात आणून स्थानिक लोकवसाहत सामाजिक आणि आर्थिकदृष्ट्या सशक्त करते.

ब)  योग्य जोड्या लावा.

       अ गट                    ब गट 

(अ) रिक्त भरण कार्य – उदयोजकता

(ब) उदयोजक-           स्वयंचलित

(क) कृषी पर्यटन –       ग्रामीण पर्यटन

(ड) तंत्रज्ञान -            अलीकडील (नवे) ज्ञान

(इ) स्टार्ट अप इंडिया -  २०१६.

क) पुढील प्रत्येक विधानासाठी योग्य शब्द किंवा शब्दसमूह किंवा संज्ञा लिहा.

(१) असा उपक्रम ज्यात - साहस, अनिश्चितता, जोखीम, नावीन्यता समाविष्ट असते.- उदयोजकता

(२) आर्थिक कृतींसाठी काहीतरी नवीन निर्माण करण्याचे कार्य.- नावीन्य

(३) अशी व्यक्ती जी नवनिर्माता, नवीन उत्पादनाची समायोजनता यांची ओळख करून देते.- उदयोजक

(४) अशी प्रक्रिया ज्यामध्ये उदयोजकतेची कौशल्ये आणि ज्ञान प्रशिक्षणाद्वारे दिले जाते. -उदयोजकता विकास कार्यक्रम

(५) अशी प्रक्रिया ज्यामध्ये व्यक्तीला कार्य करण्याचे प्रोत्साहन आणि कार्य करण्यास प्रवृत्त करते अशी उद्दिष्ट गाठण्याची क्रिया.-  उदयोजकता

(६) असा कर्मचारी ज्याला स्वत:च्या नावीन्यपूर्ण कल्पना राबवण्यासाठी संघटनेचा पाठिंबा आणि अधिकार असतात. - अंतर्गत उदयोजक

ड. पुढील विधाने बरोबर की चूक ते लिहा.

(१) उद्योजक हा कठोर परिश्रमासाठी तयार नसतो.- चूक

(२) कृषी पर्यटन हा कृषी अर्थव्यवस्थेला आधार देतो.- बरोबर

(३) यशस्वी व्यावसायिक मोजता येण्याजोगा धोका स्वीकारतो/घेतो.- बरोबर

(४) उद्योजक हा पूर्ण वेळ व्यवसाय आहे ज्यासाठी समर्पण आणि कठोर परिश्रमांची आवश्यकता असते.- बरोबर

(५) स्टार्ट अप इंडिया हा फ्रान्स सरकारचा एक उपक्रम आहे.- चूक

इ) गटात न बसणारा शब्द शोधा.  

(१) संज्ञापन, प्रवर्तक, स्वयंचालक, निष्क्रिय.

(२) ट्रेकिंग, वन्यजीव अभ्यास, घोडेस्वारी करणे, बैठे खेळ.

(३) नावीन्य, संज्ञापनाचा अभाव, बाजारपेठेचा विकास, उद्दिष्टांचे निर्धारण.

ई) पुढील विधाने पूर्ण करा.

(१) उद्योजक ही अशी व्यक्ती आहे की जी व्यवसाय सुरुवात करते.

(२) स्टार्ट अप इंडिया उपक्रमाची २०१६ मध्ये सुरुवात झाली.

उ) कंसातील अचूक पर्याय निवडून तक्ता पूर्ण करा. 

अ. क्र	'अ' गट	'ब' गट
१	शहरी रहिवासी आणण्याची कल्पना	कृषी पर्यटन
२	कृषी पर्यटनाचा एक प्रकार	Niche पर्यटन
३	नवीन उपक्रम	उत्पादन आणि वैशिष्ट्यांचे नवीन संयोजन
४	उदयोजकता.	पुर्ण वेळ व्यवसाय ज्यास समर्पण आणि कठोर परिश्रमाची आवश्यकता असते.

 प्रश्न २. प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(१) कृषी पर्यटन म्हणजे काय?

उत्तर : शहरी रहिवाशांना विश्रांतीसाठी आणि मौजमजेसाठी ग्रामीण भागात आणण्याची कल्पना म्हणजे कृषी पर्यटन होय.

(२) उद्योजक म्हणजे काय?

उत्तर : उदयोजक म्हणजे अशी व्यक्ती जी व्यवसाय संघटित करते आणि चालवते, तसेच ती व्यवसाय करण्यासाठी आर्थिक जोखीम स्वीकारते.

(३) उद्योजकता एक खाजगी संस्था आहे असे कोणी वर्णन केले आहे?

उत्तर : प्रसिद्ध अर्थतज्ज्ञ जॉन स्टुअर्ट मिल यांनी सन १९४८ मध्ये उदयोजकता एक खाजगी संस्था आहे, असे वर्णन केले आहे.

प्रश्न ४. पुढील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द दुरुस्त करून वाक्य पुन्हा लिहा .

(१) उदयोजक हा शब्द जर्मन भाषेतील एटरफ्रेंड या शब्दापासून आला आहे.

उत्तर- उदयोजक हा शब्द फ्रेंच भाषेतील एटरफ्रेंड या शब्दापासून आला आहे.

(२) उदयोजक घराला ग्राहक समाधानी होतील अशी जागा बनवतो.

उत्तर- उद्योजक बाजारपेठेत ग्राहक समाधानी होतील अशी जागा बनवतो.

(३) स्टॅण्ड अप इंडिया या योजनेअंतर्गत घेतलेल्या कर्जाची १० वर्षांत परतफेड करणे.

उत्तर- स्टॅण्ड अप इंडिया या योजनेअंतर्गत घेतलेल्या कर्जाची ७ (सात) वर्षांत परतफेड करणे.

 प्र.५ पुढील संज्ञा/संकल्पना स्पष्ट करा .

(१) उद्योजक.

उत्तर : उदयोजक म्हणजे अशी व्यक्ती की, जी व्यवसाय सुरू करते व पैसे मिळवण्यासाठी व्यावसायिक धोके स्वीकारण्यास तयार असते. उदयोजक उदयोग चालवताना भविष्यातील अनिश्चित परिस्थितीचा विचार करून धोका पत्करते. म्हणजेच तो सृजनशील, स्वतः निर्णय घेणारा, मुख्यसूत्रधार, पैसा जमा करणारा, निरनिराळी साधने जमा करणारा, मुख्य नियोजक व्यवस्थापकाची निवड करून व्यवसाय स्थापन करून, सतत नावीन्यांचा ध्यास घेतलेला असतो. उदयोजकाकडे धाडस असते, नवीन कल्पना, उत्पादन, सेवा उपलब्ध करून देण्याचे कार्य ते करतात. ग्राहकांसाठी चांगल्या बाजारपेठेची निर्मिती ते करतात.

(२) कृषी पर्यटन,

उत्तर : कृषी पर्यटन ही आधुनिक काळातील संकल्पना आहे. शहरी भागातील रहिवाशांना ग्रामीण परिसराची, शेतीची, शेतातील कामांची जवळून ओळख व्हावी व शेती व्यवसायाला या पर्यटनातून आर्थिक पाठबळ मिळावे, म्हणून अस्तित्वात आलेली व लोकप्रिय झालेली कल्पना आहे. कृषी पर्यटन ही संपूर्ण व्यावसायिक संकल्पना आहे. कारण यामुळे शेतकऱ्याला उत्पन्न मिळवण्याची संधी मिळते. झाडावरील फळे काढणे, गाईचे दूध काढणे, शेती लागवड व अन्य माहितीचे शिक्षण देणे याचे शहरी मंडळींना आकर्षण असते. थोडक्यात, कृषी पर्यटनामुळे पर्यटकांना ग्रामीण शेती, मातीशी नाते जोडता येते व तेथील अन्न व फळे यांचा आनंद घेता येतो.

(३) स्टार्ट अप.

उत्तर : स्टार्ट अप हा उदयोजकता विकासाचा अत्यंत महत्त्वाकांक्षी कार्यक्रम आहे. भारत सरकारने हा कार्यक्रम २०१६ मध्ये प्रारंभ केला. या कार्यक्रमांतर्गत 'भारत नोकरी शोधणारा देश यापेक्षा नोकरी निर्माण करणारा देश' अशा भावनेतून उदयोजकतेला व नवकल्पनांना प्रोत्साहन देण्याचा हा कार्यक्रम हा कार्यक्रम आहे. स्टार्ट स्टार्ट अप हा उदयोग सुरू होऊन १० वर्षे ही झाली नाहीत व त्याची वार्षिक उलाढाल १०० कोटींपेक्षा कमी आहे. स्टार्ट अपचे आणखी एक उद्दिष्ट म्हणजे भारतात पर्यावरण संवर्धन करणारी यंत्रणा उभी करणे हे आहे.

 (४) स्टॅण्ड अप.

उत्तर : स्टॅण्ड अप इंडिया ही योजना मुख्यत्वे अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती व महिला नवउदयोजकांना प्रोत्साहन देणे या उद्देशाने सुरू करण्यात आलेली आहे. स्टॅण्ड अप इंडिया योजनेअंतर्गत एस.सी., एस.टी. आणि एका महिला कर्जदाराला ₹ १० लाखांपासून ते र १ करोडपर्यंत कर्ज उपलब्ध करून देणे हे मुख्य उद्दिष्ट आहे. या योजनेअंतर्गत उत्पादन, सेवा किंवा व्यापार या क्षेत्रात कोणताही उपक्रम सुरू करता येऊ शकतो. खाजगी उदयोगांच्या बाबतीत भागधारक व भागभांडवलातील ५१% हिस्सा हा अनुसूचित जाती, अनुसूचित जमाती व महिला उद्योजकांकडे असणे आवश्यक असते.

(५) अंतर्गत उद्योजक.

उत्तर : व्यवसाय संघटनेच्या अंतर्गत पगारी नोकर म्हणून अंतर्गत उदयोजक कार्यरत असतो. मोठ्या उद्योग व्यवसायामध्ये 'अंतर्गत उदयोजक' कर्मचाऱ्याची विशेष नियुक्ती केलेली असते. त्याला स्वत:च्या नावीन्यपूर्ण कल्पना व सर्जनशील कल्पना अमलात आणण्याचा अधिकार असतो. संघटना त्याच्या पूर्ण पाठीशी उभी असते. व्यवसाय संघटन त्यासाठी आवश्यक त्या सुविधा त्याला उपलब्ध करून देते. मोठ्या आकारमानाच्या कंपनीमध्ये संशोधन व विकास हा स्वतंत्र विभाग नवकल्पना व नवनिर्मितीसाठी सतत कार्यरत असतो. त्यामुळे व्यवसाय संघटनेला अधिक नफा मिळतो. 

 प्र.६  पुढील घटना/परिस्थितीचा अभ्यास करून आपले मत लिहा .

श्री. सोहम हा MBA पदवीधर आहे. श्री. नवीन हे B.Com पदवीधर आहेत. श्री. सोहम हे दुग्ध व्यवसाय ग्रामीण क्षेत्रात सुरू करण्यास उत्सुक आहेत आणि श्री. नवीन हे खाजगी कंपनीत रोखपाल म्हणून कार्य करतात.

(१) श्री. सोहम आणि श्री. नवीन यांचे स्वप्न कोणते?

उत्तर : श्री. सोहम यांचे स्वप्न यशस्वी उदयोजक बनण्याचे आहे, तर श्री. नवीन यांना खाजगी कंपनीमध्ये स्थिर व कायमस्वरूपी उत्पन्न मिळवून देणारी नोकरी करावयाची आहे.

(२) उद्योजकाचे कोणतेही एक वैशिष्ट्य सांगा.

उत्तर : उदयोजकाला उद्योग व्यवसायातील धोके पत्करून उत्पन्न (पैसे) कमवायचे असतात

(३) यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी श्री. सोहम यांच्याकडे कोणते गुण असावे?

उत्तर : यशस्वी उद्योजक होण्यासाठी श्री. सोहम यांना नवीन कल्पना, धाडसी निर्णय, बाजारपेठेचे संशोधन (दूध विक्री) या गोष्टीकडे लक्ष द्यावे लागेल.

प्र.७. पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

१) उद्योजकाची संकल्पना स्पष्ट करा आणि उद्योजकाची कार्ये स्पष्ट करा.

उत्तर :

व्याख्या : वेबस्टर शब्दकोशानुसार केलेली व्याख्या,

“उदयोजक एक अशी व्यक्ती आहे, जी पैसे मिळवण्यासाठी व्यवसाय सुरू करते आणि जोखीम पत्करण्यास तयार असते.

उदयोजक हा ध्येयवादी, नवनिर्मितीकार, नावीन्याचा शोध घेणारा,  उत्पादनासाठी नवतंत्रज्ञान उपयोगात आणणारा व्यावसायिक असतो.

उद्योजकाची कार्ये

१) नावीन्य :

 साधारणपणे उदयोजकाकडे नवकल्पनांची निर्मिती करण्याची प्रवृत्ती असते. तो उत्पादनाच्या संसाधनांचे नव्याने एकत्रीकरण करून नवीन उत्पादने तयार करीत असतो. तो काहीतरी नवीन वस्तू अथवा सेवा तयार करतो किंवा काहीतरी वेगळे करून स्पर्धात्मक समस्या निवारण करण्याचा समावेश असतो व त्या समस्यांचे निवारण करण्यासाठी उदयोजक आपले कौशल्य पणाला लावतो.

२) उद्दिष्टांचे निर्धारण :

उदयोजकाला तो सुरू करीत असलेल्या व्यवसाय संघटनेची ध्येये आणि उद्दिष्टे निश्चित करणे आवश्यक असते. उदयोजकाला बदलत्या परिस्थितीनुसार व गरजेनुसार संघटनेची ध्येये व उद्दिष्टे बदलावी लागतात. तसेच जी व्यवसायाला लाभदायक असतील, त्यांचीच निवड करावी लागते.

३) बाजाराचा विकास :

उदयोजकाला त्याच्या उद्योगातील उत्पादन व सेवांसाठी नवीन व वेगवेगळे मार्ग विपणनासाठी शोधावे लागतात. ग्राहकांची मागणी समजून घेऊन निरीक्षण व संशोधन करावे लागते.

४) नवीन तंत्रज्ञान :

प्रत्येक उदयोजकाला आधुनिक काळात जागतिक स्पर्धेला तोंड दयावे लागते. त्यासाठी जागतिक स्तरावर दररोज लागणाऱ्या नवनवीन शोधांची व तंत्रविषयक माहिती उदयोजकाला असावी लागते. उत्पादन खर्च कमी करून उत्पादन पद्धत आधुनिक करण्यासाठी नवीन यंत्रणा, प्रगत तंत्रज्ञान, वैज्ञानिक पद्धती अवलंबणे आवश्यक असते.

५) चांगले संबंध :

व्यवसाय संस्थेचा विकास, वाढ आणि यश हे वरिष्ठ अधिकारी, दुय्यम अधिकारी आणि कर्मचारी यांच्यामधील सलोख्याच्या व कार्यक्षम संबंधावर अवलंबून असते. या संदर्भात व्यवसाय संघटनेच्या यशामध्ये कर्मचाऱ्यांमधील समन्वय प्रमुख भूमिका पार पाडतो.

६) निधीची उपलब्धता :

जीवनदायी रक्ताप्रमाणे पुरेसा वित्त- पुरवठा व्यवसाय चालवण्यास व टिकवण्यास अत्यंत आवश्यक असतो. व्यवसायातील खेळत्या व स्थिर भांडवलासाठी निधीची आवश्यकता असते. व्यवसायाचे अस्तित्व टिकवण्यासाठी उद्योजकाला पुरेसे वित्त संसाधने उभारणे आवश्यक असते. यासाठी उद्योजकाला विदयमान व संभाव्य गुंतवणूकदारांशी चांगले संबंध टिकवून ठेवणे आवश्यक असते.

(७) निर्णय घेणे :

उदयोजकाला  सतत जागरूक राहून त्याच्या उदयोगात योग्य वेळी योग्य निर्णय घ्यावे लागतात. निर्णय घेण्यापूर्वी सर्व बाजूंचा सकारात्मक नकारात्मक विचार केला पाहिजे.

२) उद्योजकाची संकल्पना स्पष्ट करा आणि यशस्वी उद्योजकाचे गुण स्पष्ट करा.

उत्तर :

उदयोजक म्हणजे अशी व्यक्ती की, जी व्यवसाय सुरू करते व पैसे मिळवण्यासाठी व्यावसायिक धोके स्वीकारण्यास तयार असते. उदयोजक उदयोग चालवताना भविष्यातील अनिश्चित परिस्थितीचा विचार करून धोका पत्करते. म्हणजेच तो सृजनशील, स्वतः निर्णय घेणारा, मुख्यसूत्रधार, पैसा जमा करणारा, निरनिराळी साधने जमा करणारा, मुख्य नियोजक व्यवस्थापकाची निवड करून व्यवसाय स्थापन करून, सतत नावीन्यांचा ध्यास घेतलेला असतो.

उद्योजकाचे गुण

(१) शिस्तबद्ध :

 उदयोजकाला आपली उद्दिष्टे व ध्येये साध्य करण्यासाठी सर्वसमावेशक योजनांची व डावपेचांची आखणी करावी लागते. योग्य वेळी योग्य निर्णय घेण्याची शिस्त असावी लागते. आळस व कंटाळा त्याला दूर ठेवावे लागतात.

२) आत्मविश्वास :

उदयोजकांचा स्वत:वर, स्वत:च्या निर्णयावर व कृतीवर पूर्ण विश्वास असावा लागतो. आपल्या ज्ञानाच्या आधारे 'मी यशस्वी होणारच' हा विश्वास त्याच्याकडे असावा लागतो.

३) मोकळ्या मनाचे :

आपल्या आजूबाजूची परिस्थिती व प्रत्येक घटना यांच्याकडे एक संधी म्हणून उदयोजकाला पाहावे लागते. कुशल मनुष्यबळ, कार्यक्षमता व संभाव्य नवकल्पना यांच्याकडे मोकळ्या मनाने लक्ष देण्याची क्षमता त्याच्याकडे असावी लागते. सभोवतालच्या सर्व गोष्टींकडे व आपल्या ध्येयाकडे त्याचे सातत्याने लक्ष असते.

४) संचालक :

 संचालकाला प्रत्येक कृती स्वतः करण्याची तयारी असावी लागते, दुसऱ्या कुणावर तरी अवलंबून राहून चालत नाही. कार्य करण्यासाठी कुणाची परवानगी मिळण्याची वाट पाहून चालत नाही.

(५) स्पर्धात्मक :

उदयोजकाला हे माहीत असते की, तो इतरांपेक्षा (स्पर्धक) जास्त चांगले काम करू शकतो. व्यावसायिक स्पर्धेत आपणच जिंकणार अशा प्रकारची वृत्ती उदयोजकाकडे असावी लागते.

६) सर्जनशीलता :

परस्परविरोधी घटना व परिस्थिती यांच्यामध्ये नावीन्य शोधणे उद्योजकाचे काम असते. अडथळे, अडचणी, समस्या यांच्यावर नवीन स्वरूपात योजना तयार करण्याचे काम उदयोजक करतो. उदयोजक बाजारामध्ये सध्या अस्तित्वात असलेल्या योजना नवीन स्वरूपात परत आणतात.

७) निश्चय :

अपयशामुळे खचून न जाता, यश मिळेपर्यंत सतत प्रयत्न करणे असा दृढ निश्चय उद्योजकाकडे असावा लागतो. यशस्वी उद्योजक एखादी गोष्ट अशक्य आहे किंवा मला जमणार नाही यावर विश्वास ठेवत नाही. अपयशामधून यश मिळवण्याची संधी तो शोधतो.

८) संज्ञापन कौशल्य :

उदयोजकाला आपल्या उत्पादनाची (सेवेची) विक्री करण्यासाठी व आपल्या हाताखालील कर्मचाऱ्यांना प्रोत्साहित करण्यासाठी प्रभावी संज्ञापन कौशल्य असणे आवश्यक असते.

९) कामाची योग्य नीती :

उदयोजकाचे मन सतत त्याच्या कामासंबंधीच विचार करीत असते. आपल्या वर्तनातून (नीती) उदयोजक कर्मचाऱ्यांसमोर आदर्श निर्माण करतो. उदा., कार्यालयात सर्वांत प्रथम येणारा व सर्वात शेवटी जाणारा तोच असतो.

१०) वेड (आवड) :

यशस्वी उद्योजकासाठी त्याला त्याच्या कामाचे व उद्दिष्टांचे वेड असावे लागते. अतिरिक्त काम करण्याची तयारी व कामाचा आनंद हा पैशापेक्षा मोठा अशी त्याची भावना असावी लागते.

प्र. ८ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(१) उदयोजकता हा स्वयंरोजगाराचा सर्वांत चांगला स्रोत आहे.

उत्तर : १) नावीन्यपूर्ण :

उदयोजकतेसाठी नावीन्यपूर्णता ही अत्यंत गरजेची असते. नावीन्यपूर्णतेवरच उदयोजकतेचे अस्तित्व अवलंबून आहे. जोसेफ ए. शॉम्पीटर यांच्या मते, “नावीन्यपूर्णता पुढील स्वरूपाची असू शकते. जसे, बाजारपेठेत नवीन उत्पादन उतरवणे, उत्पादनासाठी नवतंत्रज्ञान उपयोगात आणणे, विशिष्ट उत्पादनाचा बाजारपेठेत प्रवेश, नवीन प्रकारे व नवीन स्वरूपातील कच्च्या मालाचा शोध घेणे इत्यादी. ग्राहकांच्या बदलत्या आवडी-निवडीनुसार वेळोवेळी बदल करणे व त्यासाठी संशोधन व विकास कार्यक्रम सातत्याने राबवणे.

२) आर्थिक कृती :

ग्राहकाच्या गरजा पूर्ण करण्याबरोबरच त्याचे समाधान व चांगले जीवनमान त्यांना मिळावे ही उदयोजकाची भावना असते. त्यासाठी ज्ञान व कौशल्यावर आधारित एक पद्धतशीर व शास्त्रशुद्ध योजना तयार करणे उदयोजकतेसाठी आवश्यक असते. ही योजना तयार करणे ही एक आर्थिक कृती असते आणि म्हणूनच उदयोजकता ही एक आर्थिक कृती मानली जाते.

३) सर्जनशील / कार्य :

 सर्जनशीलता म्हणजे अस्तित्वात असलेल्यापेक्षा काहीतरी नवीन निर्माण करणे. नावीन्यपूर्ण किंवा नवनिर्मितीला सर्जनशीलतांचा भक्कम आधार असतो. नावीन्यपूर्णता व सर्जनशीलता एकमेकांना पूरक म्हणून कार्य करीत असतात. उत्पादनामध्ये नावीन्यता आणणे व नवीन उत्पादन बाजारपेठेत आणणे हे उदयोजकासमोरील मोठे आव्हान असते. त्यामुळे सर्जनशीलता ही उदयोजकतेसाठी अत्यंत आवश्यक असते.

४) जोखीम पत्करणे :

 उदयोजकाला व्यवसाय करीत असताना अनेक प्रकारच्या संकटांना (धोक्यांना) सामोरे जावे लागते. जसे वस्तूच्या किमती अचानक कमी होणे, अचानक लोकांची आवड- ली निवड बदलणे, फॅशन बदलणे, नैसर्गिक आपत्ती, पूर इत्यादी. सर्वच कि धोक्यांचा विमा, विमा कंपनीकडे उतरवता येत नाही. अनिश्चितता हीच मोठी जोखीम असते. उदयोजक हा नेहमी एका निश्चित किमतीला उत्पादनाचे घटक खरेदी करतो व त्याचे निश्चित किमतीला उत्पादन करतो; परंतु त्याची विक्री मात्र भविष्यामध्ये अनिश्चित किमतीला करतो व त्यामुळे उदयोजकाला जोखीम पत्करणारा मध्यस्थ असे म्हणतात.म्हणून उदयोजकता हा स्वयंरोजगाराचा सर्वांत चांगला स्रोत आहे.

(२) यशस्वी व्यावसायिक मोजता येण्याजोगा धोका स्वीकारतो.

उत्तर : १) नावीन्य :

साधारणपणे उदयोजकाकडे नवकल्पनांची निर्मिती करण्याची प्रवृत्ती असते. तो उत्पादनाच्या संसाधनांचे नव्याने एकत्रीकरण करून नवीन उत्पादने तयार करीत असतो. तो काहीतरी नवीन वस्तू अथवा सेवा तयार करतो किंवा काहीतरी वेगळे करून स्पर्धात्मक समस्या निवारण करण्याचा समावेश असतो व त्या समस्यांचे निवारण करण्यासाठी उदयोजक आपले कौशल्य पणाला लावतो.

२) उद्दिष्टांचे निर्धारण :

उदयोजकाला तो सुरू करीत असलेल्या व्यवसाय संघटनेची ध्येये आणि उद्दिष्टे निश्चित करणे आवश्यक असते. उदयोजकाला बदलत्या परिस्थितीनुसार व गरजेनुसार संघटनेची ध्येये व उद्दिष्टे बदलावी लागतात. तसेच जी व्यवसायाला लाभदायक असतील, त्यांचीच निवड करावी लागते.

३) बाजाराचा विकास :

उदयोजकाला त्याच्या उद्योगातील उत्पादन व सेवांसाठी नवीन व वेगवेगळे मार्ग विपणनासाठी शोधावे लागतात. ग्राहकांची मागणी समजून घेऊन निरीक्षण व संशोधन करावे लागते.

४) नवीन तंत्रज्ञान :

प्रत्येक उदयोजकाला आधुनिक काळात जागतिक स्पर्धेला तोंड दयावे लागते. त्यासाठी जागतिक स्तरावर दररोज लागणाऱ्या नवनवीन शोधांची व तंत्रविषयक माहिती उदयोजकाला असावी लागते. उत्पादन खर्च कमी करून उत्पादन पद्धत आधुनिक करण्यासाठी नवीन यंत्रणा, प्रगत तंत्रज्ञान, वैज्ञानिक पद्धती अवलंबणे आवश्यक असते.

५) चांगले संबंध :

व्यवसाय संस्थेचा विकास, वाढ आणि यश हे वरिष्ठ अधिकारी, दुय्यम अधिकारी आणि कर्मचारी यांच्यामधील सलोख्याच्या व कार्यक्षम संबंधावर अवलंबून असते. या संदर्भात व्यवसाय संघटनेच्या यशामध्ये कर्मचाऱ्यांमधील समन्वय प्रमुख भूमिका पार पाडतो.

६) निधीची उपलब्धता –

७) निर्णय घेणे- इ मुळे  यशस्वी व्यावसायिक मोजता येण्याजोगा धोका स्वीकारतो.

(३) उद्योजक हा प्रभावी संज्ञापक असावा.

उत्तर :१) संघटनेची बांधणी :

उदयोजकता हे एक असे कार्य आहे, जेथे उत्पादनाच्या विविध घटकांचे संघटन केले जाते. जसे, जमीन, श्रम (कामगार), भांडवल इत्यादी. तसेच अनेक संसाधने जसे, मनुष्यबळ, वित्तपुरवठा, भौतिक संसाधने या सर्वांचे उद्योगाच्या स्थापनेसाठी संघटन करणे आवश्यक असते. संघटनेची बांधणी करीत असताना स्थळ उपयोगिता, काळ उपयोगिता, स्वरूप उपयोगिता या सर्वांचा त्यामध्ये विचार करावा लागतो. उद्योजकाला या सर्व उत्पादन घटकांचे एकत्रीकरण एकाच छताखाली करावे लागते.

२)) व्यवस्थापकीय कौशल्य आणि नेतृत्व :

उदयोजकामध्ये एक प्रचंड वेड असते की, काहीतरी नवीन नावीन्यपूर्ण उत्पादन बनवायचे आहे ना की फक्त नफा मिळवायचा आहे. असाच ध्येय वेडा उदयोजक बाजारपेठेत यशस्वी होऊ शकतो. व्यवस्थापकीय कौशल्य व समूहाचे नेतृत्व या दोन क्षमता असणे हे उदयोजकतेसाठी अत्यंत आवश्यक असते. इतर दुय्यम कौशल्ये ही त्यानंतरची आवश्यकता आहे. उद्योजक हा त्याच्या हाताखाली काम करणाऱ्या समूहाला नेतृत्व देणारा व कुशल व्यवस्थापक असावा लागतो.

३) जोखीम पत्करणे :

 उदयोजकाला व्यवसाय करीत असताना अनेक प्रकारच्या संकटांना (धोक्यांना) सामोरे जावे लागते. जसे वस्तूच्या किमती अचानक कमी होणे, अचानक लोकांची आवड- ली निवड बदलणे, फॅशन बदलणे, नैसर्गिक आपत्ती, पूर इत्यादी. सर्वच कि धोक्यांचा विमा, विमा कंपनीकडे उतरवता येत नाही. अनिश्चितता हीच मोठी जोखीम असते. उदयोजक हा नेहमी एका निश्चित किमतीला उत्पादनाचे घटक खरेदी करतो व त्याचे निश्चित किमतीला उत्पादन करतो; परंतु त्याची विक्री मात्र भविष्यामध्ये अनिश्चित किमतीला करतो व त्यामुळे उदयोजकाला जोखीम पत्करणारा मध्यस्थ असे म्हणतात.

४) रिक्त भरण कार्य :

 रिक्त भरण हे उदयोजकतेचे एकमहत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य मानले जाते. रिक्त भरण म्हणजे उत्पादन कार्यातील उणिवा (गॅप) शोधणे होय व या उणिवा आपल्या ज्ञान व कौशल्याच्या साहाय्याने वेळीच भरून काढणे होय. उदयोजकाला अशा उणिवा दूर करण्याचे कार्य कौशल्यपूर्ण रितीने करावे लागते. उणिवा भरून काढण्याचे सर्व पर्याय व उपाय उदयोजकाकडे असणे गरजेचे असते. कर्मचारी ज्या समस्या सोडवू शकत नाही, त्याचे उत्तर उदयोजकाकडे असले पाहिजे, यालाच रिक्त भरण कार्य म्हणतात.म्हणून उद्योजक प्रभावी संज्ञापक असावा.

 (४) उद्योजक हा नवनिर्मितीक्षम असावा.

उत्तर : उदयोजकाकडे ‘मावीन्यपूर्णता’ हा गुण आवश्यक आहे. उत्पादनाच्या विविध घटकांमध्ये उदयोजकाला सतत नवनिर्मितीच्या दृष्टीने पाहावे लागते. आपल्या ग्राहकांना संतुष्ट करण्यासाठी उदयोजकाला संशोधन व विकासकार्य करावे लागते. उदयोजकाकडे नावीन्यपूर्णता किंवा नवनिर्मिती क्षमता असते .

१) नवीन उत्पादन प्रारंभ :

उदयोजक आपल्या अंगभूत कौशल्याच्या व बुद्धिमत्तेच्या साहाय्याने बाजारपेठेचा अभ्यास करून, परिस्थितीचा योग्य अंदाज घेऊन, ग्राहकांची आवड अभ्यासून बाजारात धाडसाने नवीन उत्पादन उतरवतो.

२) नवतंत्रज्ञान :

 उदयोजकाला सतत उत्पादन कार्यासाठी नवनवीन पद्धतींचा अभ्यास करावा लागतो. उदयोजकाला नवतंत्रज्ञान, आधुनिक यंत्रे, शास्त्रीय पद्धतींचा उपयोग उत्पादनासाठी करावा लागतो. उदयोजक संघटनेची पैशाची व वेळेची बचत करून नवीन तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने संघटनेत नवऊर्जा निर्माण करण्याचा प्रयत्न करतो.

(३) नवीन बाजारपेठ :

उदयोजक साहाय्याने आपल्या उत्पादनाला नवीन व विस्तारित बाजारपेठ मिळवण्याचा सतत प्रयत्न करीत असतो. पूर्वी अस्तित्वात नसलेले उत्पादन नवकल्पनांचा वापर करून बाजारपेठेत आणले जाते. जसे, स्मार्ट फोन, ई-कॉमर्स इत्यादी.

(४) नवसंघटन :

नवनिर्मितीक्षम उदयोजक सतत आपल्या उदयोगात नवीन पद्धती, नवीन प्रकारचा कच्चा माल यातून नव- उत्पादन करून त्याचे एकत्रीकरण बाजारपेठेत विस्तारित स्वरूपात सादर करीत असतो.

त्यामुळे उदयोजक हा नावीन्यपूर्ण निर्णय घेणारा असतो.

(५) नावीन्यपूर्ण उपक्रमाने शेतकरी आपला कृषी/पर्यटन व्यवसाय विस्तारित करू शकतो.

उत्तर : ग्रामीण भागातील शेतकरी विविध उपक्रमांच्या साहाय्याने आपला कृषी/पर्यटन व्यवसाय वाढवू शकतो. पर्यटकांचे मनोरंजन, विश्रांती, मौजमजा याद्वारे कृषी पर्यटनाला चालना मिळते. पुढील प्रकारचे विविध उपक्रम राबवून शेतकरी कृषी/पर्यटन व्यवसाय वाढवू शकतो:

(१) मैदानी करमणूक :

ग्रामीण भागातील शेतकरी, कृषी पर्यटनामध्ये मैदानी स्वरूपाचे खेळ, धाडसी उप्रकम राबवून कृषी पर्यटनांचा विकास करू शकतो. जसे, मासेमारी, पक्षी निरीक्षण, घोडेस्वारी, ट्रेकिंग, शिकार, वन्यजीव अभ्यास इत्यादी. या सर्व गोष्टींचे आकर्षण शहरी पर्यटकांना असते व कुटुंबांसह मित्रमंडळीसह यात सहभागी होतात.

(२) शैक्षणिक अनुभव :

 शेतकरी पर्यटकांना खेळांबरोबरच शैक्षणिक अनुभव व माहिती देऊन शहरी रहिवाशांना आकर्षित करू शकतो. जसे, भात लागवड, चुलीवरील स्वयंपाकाचा अनुभव यासर्वांमधून पर्यटकांना करमणुकीबरोबरच ज्ञानही मिळते.

(३) करमणूक :

 शेतकरी आपल्या शेतावर अनेक ग्रामीण कार्यक्रमांचे आयोजन करून पर्यटकांची करमणूक करू शकतो व त्या कार्यक्रमांसाठी पर्यटक आकर्षित होतात. जसे, हुर्डीपार्टी, कापणी सण, त्यावेळच्या परंपरा याद्वारे पर्यटकांची करमणूक होते. महाराष्ट्रामध्ये  हे अधिक लोकप्रिय आहे.

(४) आदरातिथ्य :

शेतावर मातीच्या किंवा कुडाच्या घरात राहणे, मातीच्या भांड्यातून पाणी पिणे, ताजी भाजी, वाहणारे पाणी, ताजी फळे, ताज्या फळांचा रस इत्यादींच्या साहाय्याने पर्यटकांचे आदरातिथ्य होत असेल, तर असंख्य पर्यटक कृषी पर्यटनाकडे आकर्षित होतील. अशा प्रकारे विविध कल्पना व मौजमजा, खेळ, करमणूक याद्वारे कृषी पर्यटन व्यवसाय विस्तारित होऊ शकतो.

प्र.९.पुढील प्रश्न सोडवा.

१) उद्योजकता विकासाची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.

उत्तर : उदयोजकता विकासाची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे सांगता

१) नावीन्यपूर्ण :

उदयोजकतेसाठी नावीन्यपूर्णता ही अत्यंत गरजेची असते. नावीन्यपूर्णतेवरच उदयोजकतेचे अस्तित्व अवलंबून आहे. जोसेफ ए. शॉम्पीटर यांच्या मते, “नावीन्यपूर्णता पुढील स्वरूपाची असू शकते. जसे, बाजारपेठेत नवीन उत्पादन उतरवणे, उत्पादनासाठी नवतंत्रज्ञान उपयोगात आणणे, विशिष्ट उत्पादनाचा बाजारपेठेत प्रवेश, नवीन प्रकारे व नवीन स्वरूपातील कच्च्या मालाचा शोध घेणे इत्यादी. ग्राहकांच्या बदलत्या आवडी-निवडीनुसार वेळोवेळी बदल करणे व त्यासाठी संशोधन व विकास कार्यक्रम सातत्याने राबवणे.

२) आर्थिक कृती :

ग्राहकाच्या गरजा पूर्ण करण्याबरोबरच त्याचे समाधान व चांगले जीवनमान त्यांना मिळावे ही उदयोजकाची भावना असते. त्यासाठी ज्ञान व कौशल्यावर आधारित एक पद्धतशीर व शास्त्रशुद्ध योजना तयार करणे उदयोजकतेसाठी आवश्यक असते. ही योजना तयार करणे ही एक आर्थिक कृती असते आणि म्हणूनच उदयोजकता ही एक आर्थिक कृती मानली जाते.

३) संघटनेची बांधणी :

उदयोजकता हे एक असे कार्य आहे, जेथे उत्पादनाच्या विविध घटकांचे संघटन केले जाते. जसे, जमीन, श्रम (कामगार), भांडवल इत्यादी. तसेच अनेक संसाधने जसे, मनुष्यबळ, वित्तपुरवठा, भौतिक संसाधने या सर्वांचे उद्योगाच्या स्थापनेसाठी संघटन करणे आवश्यक असते. संघटनेची बांधणी करीत असताना स्थळ उपयोगिता, काळ उपयोगिता, स्वरूप उपयोगिता या सर्वांचा त्यामध्ये विचार करावा लागतो. उद्योजकाला या सर्व उत्पादन घटकांचे एकत्रीकरण एकाच छताखाली करावे लागते.

४) सर्जनशील / कार्य :

 सर्जनशीलता म्हणजे अस्तित्वात असलेल्यापेक्षा काहीतरी नवीन निर्माण करणे. नावीन्यपूर्ण किंवा नवनिर्मितीला सर्जनशीलतांचा भक्कम आधार असतो. नावीन्यपूर्णता व सर्जनशीलता एकमेकांना पूरक म्हणून कार्य करीत असतात. उत्पादनामध्ये नावीन्यता आणणे व नवीन उत्पादन बाजारपेठेत आणणे हे उदयोजकासमोरील मोठे आव्हान असते. त्यामुळे सर्जनशीलता ही उदयोजकतेसाठी अत्यंत आवश्यक असते.

५) व्यवस्थापकीय कौशल्य आणि नेतृत्व :

उदयोजकामध्ये एक प्रचंड वेड असते की, काहीतरी नवीन नावीन्यपूर्ण उत्पादन बनवायचे आहे ना की फक्त नफा मिळवायचा आहे. असाच ध्येय वेडा उदयोजक बाजारपेठेत यशस्वी होऊ शकतो. व्यवस्थापकीय कौशल्य व समूहाचे नेतृत्व या दोन क्षमता असणे हे उदयोजकतेसाठी अत्यंत आवश्यक असते. इतर दुय्यम कौशल्ये ही त्यानंतरची आवश्यकता आहे. उद्योजक हा त्याच्या हाताखाली काम करणाऱ्या समूहाला नेतृत्व देणारा व कुशल व्यवस्थापक असावा लागतो.

(६) कौशल्यपूर्ण व्यवस्थापन :

व्यवसाय संघटनेचे कार्यक्रम वकौशल्य व्यवस्थापन हे उत्कृष्ट उदयोजकतेसाठी आवश्यक असते. व्यवस्थापन हे व्यावसायिक दृष्टिकोनातून व कुशल व्यवस्थापकाकडून झाल्यासच उदयोजक यशस्वी होतो.

(७) जोखीम पत्करणे :

 उदयोजकाला व्यवसाय करीत असताना अनेक प्रकारच्या संकटांना (धोक्यांना) सामोरे जावे लागते. जसे वस्तूच्या किमती अचानक कमी होणे, अचानक लोकांची आवड- ली निवड बदलणे, फॅशन बदलणे, नैसर्गिक आपत्ती, पूर इत्यादी. सर्वच कि धोक्यांचा विमा, विमा कंपनीकडे उतरवता येत नाही. अनिश्चितता हीच मोठी जोखीम असते. उदयोजक हा नेहमी एका निश्चित किमतीला उत्पादनाचे घटक खरेदी करतो व त्याचे निश्चित किमतीला उत्पादन करतो; परंतु त्याची विक्री मात्र भविष्यामध्ये अनिश्चित किमतीला करतो व त्यामुळे उदयोजकाला जोखीम पत्करणारा मध्यस्थ असे म्हणतात.

(८) रिक्त भरण कार्य :

 रिक्त भरण हे उदयोजकतेचे एकमहत्त्वपूर्ण वैशिष्ट्य मानले जाते. रिक्त भरण म्हणजे उत्पादन कार्यातील उणिवा (गॅप) शोधणे होय व या उणिवा आपल्या ज्ञान व कौशल्याच्या साहाय्याने वेळीच भरून काढणे होय. उदयोजकाला अशा उणिवा दूर करण्याचे कार्य कौशल्यपूर्ण रितीने करावे लागते. उणिवा भरून काढण्याचे सर्व पर्याय व उपाय उदयोजकाकडे असणे गरजेचे असते. कर्मचारी ज्या समस्या सोडवू शकत नाही, त्याचे उत्तर उदयोजकाकडे असले पाहिजे, यालाच रिक्त भरण कार्य म्हणतात.

(२) उद्योजकता विकास कार्यक्रम स्पष्ट करा.

उत्तर : उदयोजकता विकास कार्यक्रम म्हणजे, असा कार्यक्रम की जो एका व्यक्तीस उदयोगाची प्रेरणा, कौशल्यप्राप्ती आणि क्षमता वाढवण्यास मदत करतो आणि आपली उदयोजकाची भूमिकाप्रभावशालीपणे पार पाडण्यास मदत करतो. १९७० साली गुजरात इंडस्ट्रीयल इन्व्हेस्टमेंट कॉर्पोरेशनने उदयोजकता विकास कार्यक्रमाचे प्रायोजकत्व स्वीकारले. तेव्हापासून (१९७० पासून) उदयोजकता विकास कार्यक्रमाची सुरुवात झाली. उद्योजकता विकास कार्यक्रम ही एक अशी योजना आहे, ज्याद्वारे उदयोजकातील सुप्तगुण विशेष शोधले जातात, नवीन उदयोगाची जोखीम घेण्यास प्रेरित केले जाते. समूहाच्या व्यवस्थापनेचे प्रशिक्षण आणि उदयोगाच्या सुरुवातीला येणारी जोखीम या विषयी सर्व मार्गदर्शन या कार्यक्रमांतर्गत केले जाते.

(१) औद्योगिक विकासाला वेग :

उदयोजकता विकास कार्यक्रमाचे मुख्य उद्दिष्ट देशाच्या औदयोगिक प्रगतीला अधिक चालना देणे. त्यासाठी प्रशिक्षण व शिक्षण यांचे आयोजन करून कार्यरत असलेल्या उद्योजकांमध्ये क्षमता, कौशल्य व हुशारी (बुद्धिचातुर्य) विकसित करणे.

(२) उपलब्ध साधनांचा योग्य वापर :

 दुसरे महत्त्वाचे उद्दिष्ट म्हणजे उपलब्ध नैसर्गिक संसाधने, यंत्रसामग्री, मनुष्यबळ यांचा पर्याप्त वापर होईल याकडे विशेष लक्ष देणे. तसेच कच्चा माल व इतर वाया जाणार नाही व उत्पादन खर्च कमी करणे. तसेच उपलब्ध संसाधनांची बचत करून भविष्यातील उत्पादनासाठी त्याचा वापर करणे व अधिक नफा मिळवणे.

(३) मागासलेल्या प्रदेशाचा विकास आणि समाजातील दुर्लक्षित समूहाची आर्थिक स्थिती सुधारणे :

देशाचा समतोल आर्थिक विकास होण्यासाठी देशातील जो प्रदेश मागासलेला आहे, त्या भागांमध्ये उदयोग व्यवसाय सुरू करण्यास प्रोत्साहन देणे आवश्यक असते. त्यासाठी उत्तेजना देणे या कार्यक्रमाचे उद्दिष्ट असते, तसेच समाजातील दुर्लक्षित समूह म्हणजेच अनुसूचित जाती व अनुसूचित जमातीच्या लोकांना विशेष उत्तेजना देऊन, कर्ज पुरवठा करून उदयोजक बनण्यास प्रवृत्त केले जाते. यामुळे समतोल आर्थिक विकास व सर्व भागात रोजगार संधी निर्माण होतात.

(४) रोजगारांच्या संधी उपलब्ध करून देणे :

उद्योजकता विकास कार्यक्रमाचे महत्त्वाचे उद्दिष्ट म्हणजे देशात अधिकाधिक रोजगाराच्या संधी निर्माण करणे हे आहे. देशामध्ये नोकरी मागणाऱ्यांपेक्षा नोकरी देणारे तयार करणे हे या कार्यक्रमाचे ध्येय असते. कारण एक उदयोजक तयार झाल्यास तो अनेकांना रोजगार उपलब्ध करून देत असतो

(५) लहान आणि मध्यम स्वरूपाच्या उदयोगांचा पाया भक्कम करणे :

उदयोजकता विकास कार्यक्रमाचा मुख्य भर लहान व मध्यम उदयोग अधिक सक्षम करणे व नवीन उदयोजक तयार करणे, त्यांच्यामध्ये धाडस, कौशल्य, व्यवस्थापकीय ज्ञान वाढवणे व त्याद्वारे लहान आणि मध्यम उदयोगाचा पाया अधिक मजबूत करणे हा असतो.

प्र.१० पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

(१) उद्योजकता संकल्पना स्पष्ट करा. उद्योजकाची वैशिष्ट्ये स्पष्ट करा.

उत्तर : व्याख्या :

उद्योजकाची वैशिष्ट्ये –

१) बौद्धिक क्षमता :

 उदयोजक हा नवनिर्मितीचा ध्यास घेतलेला असतो. बौद्धिक क्षमतेमध्ये बुद्धिचातुर्य आणि कल्पकतेचा समावेश असतो. परिस्थितीचे विश्लेषण करून योग्य निर्णय घेण्याची क्षमता त्याच्याकडे असते. तसेच उदयोजकात हुशारी व नवीन काहीतरी निर्माण करण्याची क्षमता असते. अशा मानसिक क्षमतेच्या आधारे उदयोजक हा व्यवसायात योग्य निर्णय घेऊ शकतो.

२) भविष्यातील दूरदृष्टी :

 उदयोजकाकडे बाजारपेठेतील भविष्यातील परिस्थितीबाबत व त्याच्या विकासाबाबत व व्यवसाया- बाहेरील वातावरणाबाबत परिपूर्ण दूरदृष्टी असते. उदयोजक बाजारपेठेतील सध्याची स्थिती व बदलती परिस्थिती विचारात घेऊन योग्य तो निर्णय घेतो. भविष्यातील दूरदृष्टी त्याला वेळोवेळी निर्णय घेण्यास उपयोगी पडते. उदयोजकाला व्यवसायाच्या बाह्य वातावरणा बद्दल ज्ञान असावे लागते.

३) कठोर परिश्रम :

यशस्वी उदयोजक नेहमी कठोर परिश्रम करण्यास तयार असतो. व्यवसाय सुरू केल्यानंतर सुरुवातीच्या काळामध्ये उदयोजकाने चिकाटीने, प्रामाणिकपणे व गांभीर्याने न कंटाळता, जास्त वेळ काम करणे आवश्यक असते. तसेच त्याच्याकडे व्यवसायातील मुख्य क्षेत्रातील कामे स्वतंत्रपणे हाताळण्याची कार्यक्षमता व निर्णयक्षमता असावी लागते.

४) तांत्रिक ज्ञान :

ग्राहकांच्या बदलत्या आवडी-निवडी व बदलत्या फॅशननुसार, उत्पादन तंत्रामध्ये बदल करावे लागतात. यासाठी त्याला व्यवसायात नवीन तंत्रज्ञानाची स्थापना करावी लागते. तसेच वेळोवेळी बदलते तांत्रिक ज्ञान अवगत करण्यासाठी त्याला बाजारपेठेशी संलग्न राहावे लागते.

५) संज्ञापन कौशल्ये :

ग्राहक, पुरवठादार, ऋणको, कर्मचारी, सरकार इत्यादी विविध व्यक्तींशी व आस्थापनांशी उदयोजकाला संपर्क करणे व त्यांच्यावर योग्य संवादाद्वारे प्रभाव पाडणे आवश्यक असते. यासाठी उदयोजकाकडे उत्तम संज्ञापन कौशल्य व संबंधित व्यक्ती बोलत असलेल्या भाषेवर प्रभुत्व असणे आवश्यक असते. उत्तम संज्ञापन कौशल्य म्हणजे, संदेश पाठवणारा व तो स्वीकारणारा यांच्यामध्ये उत्तम समन्वय साधणे होय.

(६) उच्च आशावादी :

उदयोजकाने केलेल्या सर्व कार्यात उत्तम निकाल (फलित) मिळेल याबाबत त्याच्याकडे सकारात्मक दृष्टिकोन असला पाहिजे. बाजारपेठेतील परिस्थितीबाबत आशावादी राहणे, तसेच व्यवसायात अपयश आले, तरी त्याने नेहमी आशावादी राहणे आवश्यक असते. अशा प्रकारचा सकारात्मक दृष्टिकोनच उदयोजकाला व्यवसायात यशस्वी होण्यास मदत करतो.

(७) जोखीम घेणे :

उदयोजकासाठी हे एक महत्त्वाचे वैशिष्ट्य असते. व्यवसायामधील संभाव्य धोके, येणाऱ्या अडचणी, संकटे यांबाबतीत त्याने मोजून मापून धोका (जोखीम) स्वीकारावी लागते. येणाऱ्या नवीन संधी व त्यातील संभाव्य आव्हाने (challenges) यासंबंधी योग्य अंदाज बांधता आला पाहिजे व त्याचा व्यवसायावर विपरीत परिणाम होणार नाही, याची काळजी घेतली पाहिजे.

(८) आत्मविश्वास :

उद्योजकाला व्यवसायाची ध्येये व उद्दिष्टे साध्य करण्यासंबंधी स्वत:वर प्रचंड विश्वास असला पाहिजे. व्यवसायासमोर येणारी आव्हाने, अडथळे, संकटे कितीही असली, तरी त्याची सोडवणूक मी करेनच असा आत्मविश्वास उदयोजकाकडे असणे आवश्यक आहे.

(२) उद्योजकाची संकल्पना स्पष्ट करा आणि उद्योजकांची कार्ये स्पष्ट करा.

उत्तर – उदयोजक म्हणजे अशी व्यक्ती की, जी व्यवसाय सुरू करते व पैसे मिळवण्यासाठी व्यावसायिक धोके स्वीकारण्यास तयार असते. उदयोजक उदयोग चालवताना भविष्यातील अनिश्चित परिस्थितीचा विचार करून धोका पत्करते. म्हणजेच तो सृजनशील, स्वतः निर्णय घेणारा, मुख्यसूत्रधार, पैसा जमा करणारा, निरनिराळी साधने जमा करणारा, मुख्य नियोजक व्यवस्थापकाची निवड करून व्यवसाय स्थापन करून, सतत नावीन्यांचा ध्यास घेतलेला असतो. उदयोजकाकडे धाडस असते, नवीन कल्पना, उत्पादन, सेवा उपलब्ध करून देण्याचे कार्य ते करतात. ग्राहकांसाठी चांगल्या बाजारपेठेची निर्मिती ते करतात.

उद्योजकाची कार्ये

१) नावीन्य :

 साधारणपणे उदयोजकाकडे नवकल्पनांची निर्मिती करण्याची प्रवृत्ती असते. तो उत्पादनाच्या संसाधनांचे नव्याने एकत्रीकरण करून नवीन उत्पादने तयार करीत असतो. तो काहीतरी नवीन वस्तू अथवा सेवा तयार करतो किंवा काहीतरी वेगळे करून स्पर्धात्मक समस्या निवारण करण्याचा समावेश असतो व त्या समस्यांचे निवारण करण्यासाठी उदयोजक आपले कौशल्य पणाला लावतो.

२) उद्दिष्टांचे निर्धारण :

उदयोजकाला तो सुरू करीत असलेल्या व्यवसाय संघटनेची ध्येये आणि उद्दिष्टे निश्चित करणे आवश्यक असते. उदयोजकाला बदलत्या परिस्थितीनुसार व गरजेनुसार संघटनेची ध्येये व उद्दिष्टे बदलावी लागतात. तसेच जी व्यवसायाला लाभदायक असतील, त्यांचीच निवड करावी लागते.

३) बाजाराचा विकास :

उदयोजकाला त्याच्या उद्योगातील उत्पादन व सेवांसाठी नवीन व वेगवेगळे मार्ग विपणनासाठी शोधावे लागतात. ग्राहकांची मागणी समजून घेऊन निरीक्षण व संशोधन करावे लागते.

४) नवीन तंत्रज्ञान :

प्रत्येक उदयोजकाला आधुनिक काळात जागतिक स्पर्धेला तोंड दयावे लागते. त्यासाठी जागतिक स्तरावर दररोज लागणाऱ्या नवनवीन शोधांची व तंत्रविषयक माहिती उदयोजकाला असावी लागते. उत्पादन खर्च कमी करून उत्पादन पद्धत आधुनिक करण्यासाठी नवीन यंत्रणा, प्रगत तंत्रज्ञान, वैज्ञानिक पद्धती अवलंबणे आवश्यक असते.

५) चांगले संबंध :

व्यवसाय संस्थेचा विकास, वाढ आणि यश हे वरिष्ठ अधिकारी, दुय्यम अधिकारी आणि कर्मचारी यांच्यामधील सलोख्याच्या व कार्यक्षम संबंधावर अवलंबून असते. या संदर्भात व्यवसाय संघटनेच्या यशामध्ये कर्मचाऱ्यांमधील समन्वय प्रमुख भूमिका पार पाडतो.

६) निधीची उपलब्धता :

जीवनदायी रक्ताप्रमाणे पुरेसा वित्त- पुरवठा व्यवसाय चालवण्यास व टिकवण्यास अत्यंत आवश्यक असतो. व्यवसायातील खेळत्या व स्थिर भांडवलासाठी निधीची आवश्यकता असते. व्यवसायाचे अस्तित्व टिकवण्यासाठी उद्योजकाला पुरेसे वित्त संसाधने उभारणे आवश्यक असते. यासाठी उद्योजकाला विदयमान व संभाव्य गुंतवणूकदारांशी चांगले संबंध टिकवून ठेवणे आवश्यक असते.

(७) निर्णय घेणे :

उदयोजकाला  सतत जागरूक राहून त्याच्या उदयोगात योग्य वेळी योग्य निर्णय घ्यावे लागतात. निर्णय घेण्यापूर्वी सर्व बाजूंचा सकारात्मक नकारात्मक विचार केला पाहिजे.