२. उपयोगीतेचे विश्लेषण (Utility of Analysis)

https://shrikant89.blogspot.com

स्वाध्याय 

प्र.१. योग्य पर्याय निवडून पुढील विधाने पूर्ण करा.(प्रत्येकी १ गुण)

(१) घटत्या सीमांत उपयोगितेच्या सिद्धांतात आल्फ्रेड मार्शल यांनी गृहीत धरलेली पैशाची उपयोगिताा स्थिर राहते.

 (२) घटत्या सीमांत उपयोगितेच्या सिद्धांतात सीमांत उपयोगितेची संकल्पना संख्यात्मक संकल्पना.

 (३) जेव्हा सीमांत उपयोगिता ऋण होते, एकूण उपयोगिता घटते.

 (४) घटत्या सीमांत उपयोगितेच्या सिद्धांतात सर्वाधिक समाधानाचा (तृप्ती) बिंदू म्हणजे जेव्हा एकूण उपयोगिता महत्तम होते आणि सीमांत उपयोगिता तेव्हा एकूण शून्य होते.

 (५) घटत्या सीमांत उपयोगितेच्या सिद्धांतात जेव्हा सीमांत उपयोगिता शून्यापेक्षाही खाली घटते तेव्हा एकूण उपयोगिता घटते.

प्र २ . योग्य जोडीचा पर्याय निवडा.(प्रत्येकी १ गुण)

अ गट	ब गट
(१) काल उपयोगिता (२) स्थल उपयोगिता (३) सेवा उपयोगिता (४) ज्ञान उपयोगिता	(अ) वाहतूक (ब) रक्तपेढी (क) मोबाइल फोन (ड) डॉक्टर

       उत्तर : १ – ब, २ – अ, ३ – ड, ४ – क.

 (२) उपभोक्त्याचा समतोल दर्शवणारे विधान सीमांत उपयोगिता व किमती समान .

प्र.3. पुढील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्पष्ट करा. (प्रत्येकी २ गुण)

(१) सलमाने हिवाळ्यात तिच्या वडिलांसाठी स्वेटर खरेदी केले.

उत्तर :

(अ) उदाहरणातील संकल्पना : काल उपयोगिता.

(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण :  काळ बदलल्याने काळानुसार वस्तूमध्ये जी उपयोगिता निर्माण होते / वाढते ती  उपयोगिता म्हणजे ‘काल उपयोगिता’ होय.

(२) निलेशने त्याच्या बहिणीसाठी दागिने खरेदी केले.

उत्तर :

(अ) उदाहरणातील संकल्पना : स्वामित्व उपयोगिता.

(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : वस्तूची मालकी एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे हस्तांतरित होते तेव्हा जी उपयोगिता निर्माण होते/ वाढते ती उपयोगिता, म्हणजे ‘स्वामित्व उपयोगिता’ होय.

(३) कविताने संत्र्याचे एकामागे एक पाच नग सेवन केले.

उत्तर :

(अ) उदाहरणातील संकल्पना : उपभोग सातत्य.

(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : एखादया वस्तूच्या विविध नगांचे निरंतरपणे म्हणजेच सातत्याने (न थांबता) सेवन केले असता अशा उपभोगास ‘उपभोग सातत्य’ म्हणतात. उपभोग सातत्य हे घटत्या सीमांत उपयोगितेच्या सिद्धांताचे महत्त्वाचे गृहीतक आहे.

(४) भूषणने चार चपात्या खाल्ल्यानंतर पाचवी चपाती खाण्यास नकार दिला.

उत्तर :

(अ) उदाहरणातील संकल्पना : विवेकशील उपभोक्त्याचा सर्वाधिक समाधानाचा बिंदू.

(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : एखादया वस्तूच्या विविध नगांचे लागोपाठ सेवन केले असता / उपभोग घेतला असता, गरजेची तीव्रता कमी होत जाते व समाधान वाढत जाते. एका विशिष्ट बिंदूपाशी गरज पूर्णपणे भागते. हा बिंदू म्हणजे सर्वाधिक समाधानाचा (तृप्तीचा) बिंदु होय. सर्वाधिक समाधानाच्या बिंदूनंतर विवेकशील उपभोक्ता वस्तूच्या पुढील नगाच्या सेवनास नकार देतो.

(५) ललिताने वही-पेनचा वापर करून निबंध लेखनाची गरज पूर्ण केली.

उत्तर :

 (अ) उदाहरणातील संकल्पना : उपयोगिता.

(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : मानवी गरज पूर्ण करण्याची वस्तूमधील क्षमता, म्हणजे ‘उपयोगिता’ होय.

 

प्रश्न ४ . पुढील तक्त्याचे निरीक्षण करून प्रश्नांची उत्तरे लिहा.(प्रत्येकी ४ गुण)

वस्तूचे नग	एकूण उपयोगिता	सीमान्त उपयोगिता
१	६	६
२	११	५
३	१५	४
४	१५	०
५	१४	-१

(१) एकूण उपयोगिता व सीमांत उपयोगिता वक्र काढा.

उत्तर-

 

 (२) (अ) जेव्हा एकूण उपयोगिता महत्तम असते, तेव्हा सीमांत उपयोगिता शून्य असते.

(ब) जेव्हा एकूण उपयोगिता घटते, तेव्हा सीमांत उपयोगिता ऋण असते.
प्र. ५ पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा. (प्रत्येकी ८ गुण)

१) घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिद्धांत उदाहरण व आकृतीसह स्पष्ट करा.

                                        किंवा

घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिद्धांत सविस्तर स्पष्ट करा.

उत्तर :
             घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिद्धांत सर्वप्रथम प्रा. गॉसेन यांनी मांडला. परंतु त्यानंतर प्रा. आल्फ्रेड मार्शल यांनी १८९० साली आपल्या ‘अर्थशास्त्राची मूलतत्त्वे’ या ग्रंथात हा सिद्धांत विस्तृत स्वरूपात सादर केला.
सिद्धांताचे विधान :
    प्रा. आल्फ्रेड मार्शल यांच्या मते,
              “इतर परिस्थिती कायम असताना मनुष्याजवळ आधीपासून असलेल्या एखादया वस्तूच्या साठ्यात वाढ होत गेल्यास त्यापासून मिळणारे अतिरिक्त समाधान, त्या वस्तूच्या साठ्यात होणाऱ्या वाढीबरोबर क्रमश: घटत जाते.”

            घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिद्धांत पुढील कोष्टकाच्या आधारे स्पष्ट करता येतो.

वस्तूचे नग	सीमान्त उपयोगिता
१	८
२	६
३	४
४	२
५	0
६	-२

              
वरील कोष्टकावरून असे दिसून येते की, वस्तूचा साठा १ ते ६ नगसंख्या याप्रमाणे वाढत गेल्यास सीमांत उपयोगिता ८ पासून -२ पर्यंत क्रमश: घटत जाते.
घटत्या सीमांत उपयोगितेचा सिद्धांत पुढील आकृतीच्या आधारे स्पष्ट करता येतो.

वरील आकृतीत ‘क्ष’ अक्षावर वस्तूचे नग आणि ‘य’ अक्षावर उपयोगितेचे एकक दर्शवले आहे. वरील आकृतीतून असे दिसून येते की,
               वस्तूच्या पहिल्या नगापासून उपभोक्त्याला सर्वांत जास्त उपयोगिता मिळते. उपभोक्ता जसजसा वस्तूच्या पुढील नगांचे एकामागोमाग सेवन करतो, तेव्हा सीमांत उपयोगिता क्रमशः घटत जाते. वस्तूच्या पाचव्या नगाच्या ठिकाणी सीमांत उपयोगिता शून्य होते. त्यामुळे वस्तूच्या पाचव्या नगाच्या ठिकाणी सीमांत उपयोगिता वक्र ‘क्ष’ अक्षाला स्पर्श करतो. हा बिंदू सर्वाधिक समाधानाची पातळी दर्शवतो. या बिंदूला सर्वाधिक समाधानाचा बिंदू असे म्हणतात. वस्तूच्या सहाव्या नगाच्या सेवनाने उपभोक्त्याला असमाधान, म्हणजेच ऋण उपयोगिता मिळते.
थोडक्यात असे सिद्ध होते की,
           वस्तूच्या उपभोगात निरंतर वाढ झाल्यास सीमांत उपयोगिता घटत जाते. त्यामुळे घटत्या सीमांत उपयोगितेचा वक्र डावीकडून उजवीकडे वरून खाली सरकतो.

घटत्या सीमान्त उपयोगिता सिद्धांताची गृहीतके खालीलप्रमाणे आहेत.

१) विवेकशीलता : 

             उपभोक्ता विवेकशील आहे आणि त्याची वर्तणूक सर्वसामान्य आहे असे मानले जाते. त्यामुळे तो महत्तम समाधान मिळविण्याचा प्रयत्न करतो.

२) संख्यात्मक मापन : 

              सिद्धांतात उपयोगितेचे संख्यात्मक मापन करता येते असे गृहीत धरले जाते. त्यामुळे गणिती प्रक्रिया सहज शक्य होतात. यामुळे वस्तूच्या प्रत्येक नगापासून मिळणारी उपयोगिता जाणून घेता येते व त्यांची तुलना करता येते.

३) एकजिनसीपणा : 

             उपभोगातील वस्तूचे सर्व नग आकार, स्वरूप, रंग, चव इत्यादींबाबत समान आहेत.

४) उपभोग सातत्य : 

             एखादया वस्तूच्या सर्व नगांचा उपभोग कोणताही खंड न पडता सलगपणे एकापाठोपाठ एक घेतला जातो.

५) योग्य आकारमान : 

            उपभोग्य वस्तूंच्या सर्व नगांचे आकारमान योग्य किंवा साधारण असावे. ते अत्यंत मोठे किंवा लहान नसावे.

६) स्थिरता :

              उपभोगाच्या प्रक्रियेत उपभोक्त्याचे उत्पन्न, चव-पसंती, सवयी, आवडी-निवडी यांसारखे घटक स्थिर असावेत. पैशाची सीमान्त उपयोगिता सुध्दा स्थिर असल्याचे गृहीत धरले जाते.

७) विभाज्यता :

             सिद्धान्त असे गृहीत धरतो की, उपभोगात आणलेली वस्तू विभाज्य असावी. त्यामुळे वस्तूचे लहान भागात विभाजन करता येईल.

८) एकच गरज : 

            एकच गरज पूर्णपणे भागविण्यासाठी वस्तूचावापर  केला जातो.असे सिद्धांत गृहीत धरतो. 

घटत्या सीमान्त उपयोगिता सिद्धांताचे अपवाद खालीलप्रमाणे आहेत.

१) छंद : 
              पोस्टाची विविध तिकिटे, दुर्मिळ नाणी व दुर्मिळ चित्रे यांचा संग्रह करणे, संगीत ऐकणे, पुस्तकांचे वाचन करणे यासारख्या छंदांबाबत हा सिद्धान्त अनुभवास येत नाही. याचे कारण त्यांच्या साठ्यात होणारी वाढ अधिकाधिक आनंद देते. त्यामुळे सीमान्त उपयोगिता वाढते. परंतु यात एकजिनसीपणा व सातत्य या गृहीतकांचे उल्लंघन झाले आहे.

२) कंजूष व्यक्ती : 

                कंजूष उपभोक्त्याच्या बाबतीत प्राप्त होणाऱ्या प्रत्येक वाढीव नगापासून त्याला अधिकाधिक समाधान मिळते कारण तो लोभी असतो. अविवेकी असतो. त्यामुळे पैशाच्या साठ्यात होणाऱ्या वाढीबरोबर पैशाची सीमान्त उपयोगिता वाढते. परंतु यात विवेकशीलता या गृहीतकाचे उल्लंघन झालेले आहे.
३) व्यसन : 

                व्यसनी व्यक्तींच्या बाबतीत असे आढळून येते की, मदयाच्या प्रत्येक वाढीव नगाच्या उपभोगाबरोबर त्याची नशेची पातळी वाढत जाते. त्यामुळे मदयपी व्यक्तीची सीमान्त उपयोगिता वाढल्यासारखे वाटते. खरे तर हा आभास असतो. ही स्थिती जवळजवळ सर्वच व्यसनांच्या बाबतीत लागू होते. मात्र यात विवेकशीलता या गृहीतकाचे उल्लंघन झालेले आहे.
४) सत्ता : 

                व्यक्तिला जसजशी सत्ता प्राप्त होते तसतशी सत्तेची लालसा वाढत जाते. ती जास्तीतजास्त सत्ता मिळविण्याचा प्रयत्न करते. परंतु येथे विवेकशीलता या गृहीतकाचे उल्लंघन झालेले आहे.
५) पैसा  :

                पैशाची सीमांत उपयोगिता कधीही शून्य होत नाही असे म्हटले जाते. पैशाच्या साठ्याच्या वाढीबरोबर सीमान्त उपयोगिता वाढत जाते. कारण विविध गरजा भागविताना अनेक वस्तू व सेवांची खरेदी करण्यासाठी विनिमय माध्यम म्हणून पैसा वापरला जातो. मात्र काही अर्थतज्ञांच्या मते हा सिद्धांत पैशाला लागू होतो. उदा. श्रीमंत व्यक्तीपेक्षा गरीब व्यक्तीला पैशाची सीमान्त उपयोगिता जास्त जाणवते. 

                वरील सर्व बाबी सिध्दांताचे अपवाद मानले जातात पण त्यात कोणत्या ना कोणत्या गृहीतकांचे उल्लंघन होत असल्यामुळे घटत्या सीमान्त उपयोगितेचे अपवाद खरे अपवाद नसून केवळ भासमान असतात.

 सिद्धांताचे टीकात्मक परीक्षण- 

१) अवास्तव गृहीतके :

                घटत्या सीमान्त उपयोगितेचा सिद्धान्त एकजिनसीपणा, सातत्य, स्थिरता, विवेकशीलता इत्यादी विविध गृहीतकांवर आधारित आहे. परंतु प्रत्यक्षात या सर्व अटी एकाच वेळी पूर्ण होऊ शकत नाहीत.
२) संख्यात्मक मापन : 

               उपयोगिता संख्येत मोजता येते. तिची बेरीज व तुलना करता येते आणि कोष्टकाद्वारे सादर करता येते. पण प्रत्यक्षात उपयोगितेचे संख्यात्मक मापन करणे अशक्य असते. कारण उपयोगिता ही मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे.
३) अविभाज्य वस्तू : 

               हा सिद्धांत गाडी, रेफ्रिजरेटर, दूरदर्शन संच यांसारख्या अविभाज्य व अवजड वस्तूंसाठी लागू पडत नाही. कारण, साधारणपणे या वस्तूंची खरेदी एका वेळी एकाच वस्तूची केली जाते. अशा वस्तूच्या सीमान्त उपयोगितेची तुलना अशक्य असते.
४) पैशाची स्थिर सीमान्त उपयोगिता : 

                 सिद्धान्त गृहीत धरतो की पैशाच्या प्रत्येक एककाची सीमान्त उपयोगिता स्थिर असते पण टीकाकारांच्या मते पैशाची सीमान्त उपयोगिता व्यक्तिपरत्वे बदलते. तसेच किमतींतील बदल, पैशाचा साठा यांमुळे प्रभावित होते.
५) एकच गरज : 

                  हा सिद्धान्त विशिष्ट वेळी एकच गरज पूर्ण करून मिळणाऱ्या समाधानापुरता मर्यादित आहे. वास्तविक व्यक्ती एकाच वेळी अनेक गरजा पूर्ण करून समाधान मिळविते.

२.  घटत्या  सीमान्त उप. सिद्धांताचे  महत्त्व सविस्तर लिहा. 

               घटत्या सीमान्त उपयोगितेच्या सिद्धांतावर जरी टीका होत असली तरी त्या सिद्धांताच्या सार्वत्रिक वापरामुळे हा सिद्धान्त एक प्रसिद्ध व महत्त्वपूर्ण अर्थशास्त्रीय सिद्धान्त आहे.
१) उपभोक्त्यांसाठी उपयुक्त :
              मर्यादित साधनांमुळे महत्तम उपयोगिता प्राप्त करण्यासाठी वस्तूंच्या उपभोगामध्ये वैविध्य असणे आवश्यक आहे.
२) सरकारसाठी उपयुक्त :
               शासनाला विविध आर्थिक योजनांची आखणी करण्यासाठी हा सिद्धान्त उपयुक्त ठरतो. उदा. प्रगतशील कर धोरण, किंमत धोरण, व्यापार धोरण इत्यादी.
३) मूल्य विरोधाभास :
               वस्तूचे उपयोगिता मूल्य व विनिमय मूल्य यातील फरक दाखवून हा सिद्धान्त मूल्याचा विरोधाभास स्पष्ट करतो. ज्यामध्ये उपयोगिता मूल्य जास्त उदा. पाणी, हवा, सूर्यप्रकाश इत्यादी. घटकाचे विनिमय मूल्य कमी असते तसेच काही वस्तूंचे उपयोगिता मूल्य कमी असते, पण दुर्मिळतेमुळे विनिमय मूल्य जास्त असते. उदा. हिरे, सोने. हा सिद्धान्त वस्तूंचे उपयोगिता विनिमय मूल्य ह्यांतील विरोधाभास समजण्यासाठी साहाय्य करतो.
४) मागणी सिध्दांताचा आधार :
                मागणीचा सिद्धान्त घटत्या सिमांत उपयोगितेच्या सिद्धांतावर आधारित आहे. मागणी सिद्धांतानुसार वस्तूची किंमत कमी झाल्यास वस्तूची मागणी वाढते आणि किंमत जास्त झाल्यास मागणी कमी होते. जेव्हा वस्तूंच्या नगसंख्येची अधिकाधिक खरेदी उपभोक्त्याकडून केली जाते तेव्हा सीमान्त उपयोगिता क्रमशः घटत जाते. म्हणून फक्त कमी किमतीला वस्तूची जास्त नगसंख्या खरेदी केली जाते.
५) सीमान्त उपयोगिता व किंमत यांतील संबंध :
                मागणीचा सिद्धान्त घटत्या सीमान्त उपयोगिते च्या सिद्धांतावर आधारित आहे हे समजून घेण्यासाठी सीमान्त उपयोगिता व किंमत यातील परस्परसंबंधाबाबत चर्चा करूया. हा सिद्धान्त व्यावहारिक उपयोजनाचे समर्पक उदाहरण आहे.

३. उपयोगीतेचे प्रकार  सविस्तर लिहा.

उत्तर- उपयोगितेचे प्रकार खालीलप्रमाणे आहेत.
१) रूप उपयोगिता :
           जेव्हा अस्तित्वात असलेल्या वस्तूचे आकारमान व स्वरूप बदलून उपयोगिता निर्माण केली जाते तेव्हा त्यास रूप उपयोगिता असे म्हणतात. उदा., मातीपासून खेळणी, लाकडापासून फर्निचर इत्यादी.
२) स्थल उपयोगिता :
           जेव्हा वस्तूचे स्थळ बदलल्याने वस्तूमध्ये उपयोगिता वाढते तेव्हा त्यास स्थल उपयोगिता म्हणतात. उदा., उष्ण हवामानाच्या प्रदेशापेक्षा थंड हवामानाच्या प्रदेशात उबदार व गरम कपड्यामध्ये जास्त उपयोगिता जाणवते. वस्तूचे स्थलांतर केल्याने स्थल उपयोगिता निर्माण होते.
३) सेवा उपयोगिता :
            समाजातील विविध व्यावसायिकांकडून इतरांना व्यक्तिगत सेवा पुरविल्या जातात म्हणजे सेवा उपयोगिता होय. उदा., डॉक्टर, वकील, शिक्षक, गायक इ.
४) ज्ञान उपयोगिता :
            जेव्हा उपभोक्ता विशिष्ट वस्तूबद्दल ज्ञान प्राप्त करतो तेव्हा त्यास ज्ञान उपयोगिता म्हणतात. उदा. मोबाइल फोन किंवा संगणकाच्या विविध कार्यप्रणालींचे ज्ञान होते तेव्हा ज्ञान उपयोगिता निर्माण होते.
५) स्वामित्व उपयोगिता :
            वस्तूची मालकी एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे हस्तांतरीत होते, तेव्हा स्वामित्व उपयोगिता निर्माण होते. उदा.विक्रेत्यांकडून ग्राहकांकडे वस्तू हस्तांतरीत होते.
६) काल उपयोगिता :
            काळ बदलल्याने काळानुसार वस्तूमध्ये उपयोगिता निर्माण होते. त्यास काल उपयोगिता असे म्हणतात. उदा.विदयार्थ्याला सुट्टीच्या काळापेक्षा परीक्षा काळात पाठ्यपुस्तकामध्ये जास्त उपयोगिता जाणवते. तसेच वस्तूची साठवण करून आवश्यकतेनुसार दुर्मिळतेच्या काळात वस्तू वापरासाठी उपलब्ध करून देणे म्हणजे काल उपयोगिता निर्माण करणे होय. उदा. रक्तपेढी.

४. उपयोगीतेचे वैशिष्ट्ये सविस्तर लिहा.
उत्तर-
१) सापेक्ष संकल्पना :
          उपयोगिता ही स्थल व कालसापेक्ष संकल्पना आहे. ती स्थलपरत्वे व कालपरत्वे बदलत जाते.
          उदा.हिवाळ्यात लोकरीच्या कपड्यांमध्ये जास्त उपयोगिता जाणवते. समुद्रकाठापेक्षा बांधकामाच्या ठिकाणी वाळूमध्ये जास्त उपयोगिता जाणवते.
२) व्यक्तिनिष्ठ संकल्पना :
          उपयोगिता ही मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे. उपयोगिता व्यक्तीनुसार बदलते. याचे कारण आवडी-निवडी, प्राधान्य, स्वभाव, पसंती, व्यवसाय इत्यादींमध्ये फरक असतो.
          उदा. डॉक्टरला स्टेथोस्कोपमध्ये उपयोगिता जाणवते; परंतु सर्वसामान्य व्यक्तीला जाणवत नाही.
३) नैतिकदृष्ट्या तटस्थ :
          उपयोगितेच्या संकल्पनेत नैतिकतेचा विचार नसतो. ही संकल्पना नैतिकदृष्ट्या तटस्थ असते. वस्तूने चांगले-वाईट, योग्य-अयोग्य, असा कोणताही विचार न करता व्यक्तीची कोणतीही गरज पूर्ण करायला हवी.
          उदा. सुरी किंवा चाकूचा वापर फळे किंवा भाजीपाला कापण्यासाठी गृहिणीकडून केला जातो. तर या वस्तूचा वापर एखादयाला इजा करण्यासाठीही केला जातो. दोन्ही गरजा वेगळ्या आहेत. परंतु एकाच वस्तूचा वापर करून त्या भागवल्या जातात. म्हणून उपयोगिता नैतिकदृष्ट्या तटस्थ आहे.
४) उपयोगिता व उपयुक्तता यांत फरक :
          उपयोगिता म्हणजे वस्तूच्या अंगी असणारी मानवी गरजा भागविण्याची क्षमता आहे, तर उपयुक्तता म्हणजे वस्तूचे उपयोगमूल्य होय.
         उदा.उपभोक्त्याला दुधामध्ये उपयोगिता व उपयुक्तताही जाणवते. मात्र व्यसनी व्यक्तीला दारूमध्ये उपयोगिता जाणवते; परंतू उपयुक्तता जाणवत नाही.
५) उपयोगिता व आनंद यांत फरक :
          वस्तूमध्ये उपयोगिता असली तरी त्यापासून उपभोक्त्याला आनंद मिळतोच असे नाही.
           उदा.आजारी व्यक्तीला इंजेक्शनमध्ये उपयोगिता जाणवते. कारण त्यामुळे आजार बरा होतो. पण त्यापासून त्याला आनंद मिळतोच असे नाही.
६) उपयोगिता व समाधान यांतील फरक :
          उपयोगिता हे उपभोगाचे कारण आहे, तर समाधान हे उपभोगाचा परिणाम आहे. उपयोगिता व समाधान परस्परसंबंधित असूनही भिन्न संकल्पना आहेत.
          उदा.तहानलेली व्यक्ती एक ग्लास पाणी पिते. कारण पाण्यामध्ये तहान भागविण्याची क्षमता असते. पाण्यामधील उपयोगिता हे उपभोगाचे कारण आहे आणि मिळालेले समाधान हा उपभोगाचा परिणाम आहे.
७) उपयोगितेचे केवळ तात्त्विक मापन शक्य :
          उपयोगिता ही मानसशास्त्रीय संकल्पना आहे. ती अदृश्य व अमूर्त संकल्पना आहे. त्यामुळे संख्यात्मक किंवा आकडेवारीत मापन करणे शक्य नाही.
           उदा.जेव्हा तहानलेली व्यक्ती पाणी पिते तेव्हा मिळणाऱ्या समाधानाची कमी-अधिक पातळीतून उपयोगिता जाणवते. म्हणून उपयोगिता फक्त अनुभवता येते आणि उपयोगिता धनात्मक, शून्य व ऋणात्मक जाणवते. ऋणात्मक उपयोगितेला नकारात्मक उपयोगिता असेही म्हणतात.
८) उपयोगिता बहुपर्यायी आहे :
          एका वस्तूमुळे एकापेक्षा जास्त व्यक्तींची गरज भागविली जाते. तसेच ती वस्तू विविध वापरासाठी उपयोगी ठरते. विविध व्यक्तींसाठी आणि एकाच वेळी विविध हेतू साध्य करण्यासाठी होतो. उदा.विजेचा वापर
९) उपयोगिता गरजेच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते :
           वस्तूची उपयोगिता ही व्यक्तीच्या गरजेच्या तीव्रतेवर अवलंबून असते. जेवढी गरजेची तीव्रता जास्त तेवढी उपयोगिता अधिक जाणवते, तर गरजेची तीव्रता कमी झाल्यास उपयोगिता घटत जाते.
          उदा.भुकेलेल्या व्यक्तीला अन्नामध्ये भूक नसलेल्या व्यक्तीपेक्षा जास्त उपयोगिता जाणवते.
१०) उपयोगिता मागणीचा आधार :
          वस्तूमध्ये उपयोगिता असेल तरच व्यक्ती त्या वस्तूसाठी मागणी करेल.
          उदा. आजारी व्यक्तीला औषधामध्ये उपयोगिता जाणवते म्हणून ती औषधाची मागणी करते.