५. व्यवसायातील उभारत्या पध्दती ,वाणिज्य संघटन ,इ .१२ वी (वाणिज्य)

shrikant89.blogspot.com

प्र.१ पुढे दिलेल्या पर्यायांमधून योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा.

(१) ऑनलाईन व्यवहार करण्यास  नोंदणी करण्यास असते.

(२) ‘ई-व्यवसाय’ या संज्ञेची व्युत्पत्ती ई मेल या संज्ञेपासून झाली.

(३) ग्राहक आणि ग्राहक यांच्यातील व्यवहार C2C च्या अंतर्गत होतात.

(४) ज्या प्रक्रियेत व्यावसायिक कामे करण्याचा करार दुसऱ्याला दिला जातो, त्या प्रक्रियेस बाह्यसेवा म्हणतात.

(५) ऑनलाईन खरेदीदार वस्तूची निवड करतो आणि शॉपिंग कार्ट मध्ये टाकतो.

प्रश्न २ जोड्या जुळवा.

           अ.                                ब (उत्तर)

(अ) ई-व्यवसाय –              इलेक्ट्रॉनिक व्यवसाय

(ब) B2C –                        व्यवसाय ते ग्राहक

(क) बायसेवा –                  व्यवसाय प्रक्रिया बाह्यसेवा(BPO)

(ड) डिजिटल रोख -           फक्त सायबर स्पेसमध्येच अस्तित्व

ई) नोंदणी –                        पहिली पायरी.

प्र. ३ पुढील प्रत्येक विधानासाठी योग्य शब्द किंवा शब्दसमूह किंवा संज्ञा लिहा.

(१) खरेदी केलेल्या वस्तू ग्राहकांपर्यंत पोहोचवण्याची अवस्था - वितरण टप्पा

(२) ई-टपाल व ई-वाणिज्य या संज्ञेपासून उत्पत्ती झालेली संज्ञा.- ई-व्यवसाय

(३) इंटरनेटच्या मदतीने केले जाणारे व्यवहार.- ऑनलाईन व्यवहार

(४) ऑनलाईन व्यवहारातील पहिला टप्पा/पहिली पायरी.- नोंदणी

(५) विशिष्ट सेवा पुरवणाऱ्या संस्थेला व्यवसायाची कार्ये करण्यासाठी केला जाणारा करार- बाह्यसेवा

(६) बाह्यसेवेचा उपसंच.- व्यवसाय प्रक्रिया बायसेवा (BPO)

(७) BPO चा उपविभाग.- ज्ञान प्रक्रिया बायसेवा

(८) कायदेशीर काम समाविष्ट असलेली मूल्य वर्धित एक BPO सेवा- कायदे प्रक्रिया बाह्यसेवा (LPO).

प्र.४ पुढील विधाने बरोबर की चूक ते लिहा .

(१) परंपरागत व्यवसायाच्या तुलनेने ई-व्यवसायाची स्थापना करणे अधिक सोपे असते.बरोबर

(२) ई-व्यवसाय या संज्ञेची व्युत्पत्ती ई-टपाल आणि ई-वाणिज्य या संज्ञेपासून झाली आहे.-बरोबर

(३) ई-व्यवसाय जागतिक स्तरावर कोणत्याही क्षेत्रात काम करण्याची मुभा देते.-बरोबर

(४) LPO म्हणजे कायदा प्रक्रिया बाह्यसेवा होय.-चूक

(५) KPO ला प्रगत संश्लेषणात्मक आणि तांत्रिक कौशल्याची आवश्यकता असते.-बरोबर

(६) बाह्यसेवा पुरवणाऱ्या संस्थेच्या मदतीने आपण महत्त्वाच्या क्षेत्राकडे लक्ष पुरवू शकत नाही.-चूक

प्रश्न ५ वा.  गटात न बसणारा शब्द शोधा.

(१) BPO, RTO, LPO, KPO.

(२) B2B, B2C,A2Z,C2C.

(३) डेबिट कार्ड, क्रेडिट कार्ड, आधार कार्ड, एटीएम कार्ड,

(४) C2B, B2A, A2U,C2A.

(५) ऑफ शोअर, ऑन शोअर, सी शोअर, निअर शोअर.

प्रश्न ६ विधाने पूर्ण करा.

(१) ई-व्यवसाय हा शब्द इलेक्ट्रॉनिक व्यवसायचे संक्षिप्त रूप आहे.

(२) ई-व्यवसाय ही संज्ञा १९९७ वर्षी अस्तित्वात आली.

(३) ई-व्यवसाय म्हणजे लोकांना आणि प्रक्रियेला जोडण्यासाठी इंटरनेटचा वापर करणे होय.

(४) ई-व्यवसाय हा ई-वाणिज्याचा सुपरनेट (मोठा संच) आहे.

(५) ई-वाणिज्य हे ई-व्यवसायाचे उपसंच आहे.

(६) ज्या प्रक्रियेत व्यावसायिक कामे करण्याचा करार दुसऱ्या संस्थेस दिला जातो, त्या प्रक्रियेस बाह्यसेवा म्हणतात.

प्रश्न ७. अचूक पर्याय निवडून तक्ता पूर्ण करा.

    अ गट                                         ब गट (उत्तर)

१) नोंदणी                                     (१) पहिली पायरी

२) ई वाणिज्य                                 (२) ई-व्यवसाय

३) शोधनाची रचना                           (३) शेवटची पायरी

४) ई व्यवसाय                                 (४) ई वाणिज्य

५) व्यवसाय ते व्यवसाय                      (५) B2 B

 प्रश्न ८ वा.प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.

(१) ई-व्यवसाय म्हणजे काय?

उत्तर : ई-व्यवसाय म्हणजे इंटरनेट तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने व्यवसायाची सर्व कार्ये करणे होय. वस्तू व सेवांची खरेदी-विक्री आणि संपूर्ण व्यवसाय सेवा इंटरनेटद्वारे करणे याचा समावेश ई-व्यवसायात होतो.

(२) बाह्यसेवा म्हणजे काय?

उत्तर : ज्या प्रक्रियेत व्यवसायाचे काही विशिष्ट भाग अथवा कार्ये काही विशिष्ट रक्कम देऊन पूर्ण करण्यासाठी बाह्य विशेषज्ञ सेवा देणाऱ्या व्यक्तीकडे अथवा संस्थेकडे सोपवली जातात, त्या प्रक्रियेला बाह्यसेवा म्हणतात.

(३) ऑनलाईन व्यवहार म्हणजे काय?

उत्तर : इंटरनेटच्या अथवा वेबच्या साहाय्याने विक्रेते व खरेदीदार, तसेच विविध संस्था यांच्यामध्ये होणाऱ्या व्यावसायिक व्यवहारांना ऑनलाईन व्यवहार’ म्हणतात.

(४) शॉपिंग कार्ट म्हणजे काय?

उत्तर : शॉपिंग कार्ट म्हणजे ऑनलाईन व्यवहाराची नोंद, ज्यामध्ये तुम्ही ऑनलाईन माहितीच्या आधारे, पसंत केलेल्या वस्तूंची यादी जसे, वस्तूंची संख्या, दर्जा, किंमत इत्यादी तयार होते व नंतर त्या वस्तू घरपोच पाठवल्या जातात.

(५) डिजिटल रोख म्हणजे काय?

उत्तर : इलेक्ट्रॉनिक चलनाचा एक प्रकार, जो फक्त सायबर स्पेसमध्येच अस्तित्वात असतो. डिजिटल कॅश भौतिक स्वरूपात आढळत नाही; परंतु खऱ्या चलनाप्रमाणे इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने व्यवहार करण्याची क्षमता त्यामध्ये असते.

(६) व्यवसाय प्रक्रिया सेवा (BPO) म्हणजे काय?

उत्तर : BPO म्हणजे Business Process Outsourcing म्हणजेच व्यवसाय प्रक्रिया बायसेवा. ज्यामध्ये एखादी संस्था दुसऱ्या कंपनीला किंवा संस्थेला एखादे व्यवसायासंबंधित काम करण्यासाठी नियुक्त करते. ज्यामध्ये व्यवसाय प्रक्रियेची कार्ये आणि दोन्ही पक्षांच्या जबाबदाऱ्या यांचा करारनामा असतो. खर्च कमी करणे व कार्यक्षमता वाढवणे हा मुख्य उद्देश्य असतो.

(७) ज्ञान प्रक्रिया सेवा (KPO) म्हणजे काय?

उत्तर : KPO म्हणजे Knowledge Process Outsourcing म्हणजेच ज्ञान प्रक्रिया बाह्यसेवा. KPO हा BPO चा उपविभाग आहे; ज्यामध्ये सेवा पुरवणारी संस्था त्यांच्या कुशलतेतील व क्षमतेतील व्यवसायासंबंधीची सर्व कार्ये करण्यासाठी तज्ज्ञ/विशेषज्ञ नियुक्त केला जातो. KPO बाह्यसेवा खर्च वाचवण्यासाठी एकाच देशात किंवा देशाबाहेर केले जाते.

(८) कायदे प्रक्रिया सेवा (LPO) म्हणजे काय?

उत्तर : LPO म्हणजे Legal Process Outsourcing म्हणजेच कायदे प्रक्रिया बायसेवा. LPO हा KPO चाच एक प्रकार आहे. ज्यामध्ये कायदेशीर सेवा, जसे कायदेशीर कागदपत्रे तयार करणे, विशिष्ट मुद्द्यासाठी कायदेशीर संशोधन करणे, कायदेशीर सल्ला देणे या सेवांचा समावेश होतो. भारतामध्ये असा मोबदला देऊन कायदेशीर बायसेवेला खूप पाठिंबा मिळत आहे.

प्र.९ पुढील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द दुरुस्त करून वाक्य पुन्हा लिहा.

(१) ई-व्यवसाय सुरू करणे कठीण असते.

उत्तर- ई-व्यवसाय सुरू करणे सोपे असते.

(२) ऑनलाईन व्यवहारामध्ये पाच टप्पे असतात.

उत्तर- ऑनलाईन व्यवहारामध्ये तीन टप्पे असतात.

(३) नोंदणी ही ऑनलाईन व्यवहारातील शेवटचा टप्पा आहे.

उत्तर- नोंदणी ही ऑनलाईन व्यवहारातील पहिला टप्पा आहे.

(४) डिजिटल रोख ही प्लास्टिक पैशाच्या स्वरूपात असते.

उत्तर- डिजिटल रोख ही इलेक्ट्रॉनिक चलन पैशाच्या स्वरूपात असते.

(५) KPO मध्ये कमी ज्ञान आणि विशेष कार्य समाविष्ट असते.

उत्तर- KPO मध्ये उच्चतम ज्ञान आणि विशेष कार्य समाविष्ट असते.

प्र. १० योग्य क्रम लावा.

(१) खरेदी-विक्री, वस्तू पोहोच अवस्था, पूर्व खरेदी-विक्री.

उत्तर- पूर्व खरेदी-विक्री, खरेदी-विक्री, वस्तू पोहोच अवस्था.

(२) मालाची मागणी नोंदवणे, वस्तू पोहोचत्या केल्यानंतर शोधन,नोंदणी.

उत्तर- नोंदणी, मालाची मागणी नोंदवणे, वस्तू पोहोचत्या केल्यानंतर शोधन.

प्र. ११ पुढील संज्ञा/संकल्पना स्पष्ट करा.

(१) ई-व्यवसाय (-Business).

उत्तर : (१) Electronic Business इलेक्ट्रॉनिक-व्यवसायाचे संक्षिप्त रूप म्हणजे ई-व्यवसाय होय. ई-व्यवसाय म्हणजे इंटरनेटच्या माध्यमातून जनतेचा आणि व्यवसाय प्रक्रियेचा एकमेकांशी संबंध जोडणे होय. १९९७ मध्ये International Business Machine (IBM) ने प्रथमच ई-व्यवसाय हा शब्द वापरण्यास सुरुवात केली. ई व्यवसायामुळे भागीदार, सेवक आणि पुरवठादार यांमध्ये अधिक जवळीक व जबाबदारीचे संबंध निर्माण होतात व अधिक कार्यक्षमपणे व्यवस्थापन करण्यास मदत होते. ते माहिती व संज्ञापन तंत्रज्ञान (ICT) प्रणालीस जोडले जातात. इलेक्ट्रॉनिक व्यवसायामध्ये इंटरनेट, इंट्रानेटस्, एक्स्ट्रानेटस यांचे एकत्रीकरण असते. ई-व्यवसाय हा फक्त तांत्रिक बदल नाही, तर तो व्यवसायातील मूलभूत बदल आहे व तो मान्यताप्राप्त तंत्रज्ञानावर अवलंबलेला आहे. (२) ई-व्यवसाय करण्यासाठी व्यवसायाला प्रथम आपल्या नावाची वेबसाईट (web site) तयार करावी लागते व याद्वारे संभाव्य ग्राहकांपर्यंत पोहोचता येते. कारण वेबसाईटवर विक्रीस तयार वस्तू, त्यांचे विविध प्रकार, वस्तूवरील सूट, घरपोच सेवा, शोधन पर्याय अशी सर्व माहिती दिलेली असते. सर्वदूर पसरलेले संभाव्य ग्राहक माहिती वाचतात, अभ्यासतात व त्यांचे रूपांतर प्रत्यक्ष मागणी करणाऱ्या ग्राहकांमध्ये होते. भारतामध्ये आजही पारंपरिक पद्धतीने व्यवसाय केला जातो. परंतु हळूहळू ई-व्यवसायाचे महत्त्व पटू लागले आहे. त्याचे फायदे समजू लागले आहेत. त्यामुळे व्यापारी व उदयोजकांनी ई-व्यवसायामध्ये नोंदणी करण्यास सुरुवात केली आहे. आपल्या वस्तू eBay आणि Amazon, Google Pay, Swiggy (स्विगी), ola (ओला) इत्यादी वेबसाईटवरून विकण्यास सुरुवात केली आहे. ई-व्यवसायाचे विविध प्रकार दिसून येतात. जसे, B2B, B2C, C2 B, C2C, B2A, C2A.

२) B2 B-  

          व्यवसाय ते व्यवसाय या प्रकाराअंतर्गत एक व्यवसाय संस्था दुसऱ्या व्यवसाय संस्थेबरोबर व्यवहार करीत असते. या व्यवहारा अंतर्गत एक व्यक्ती यामध्ये सहभागी होत नाही. कच्चा माल खरेदी, कॅन्टीन सेवा, मनुष्यबळ पुरवठादार संस्था, यंत्राचे सुटे भाग पुरवठादार संस्था इत्यादी व्यावसायिक संस्था व यांची खरेदी करू इच्छिणारी किंवा सेवा प्राप्त करणारी दुसरी व्यवसाय संस्था एकत्र येऊन करारनामा होतो. व्यवसाय ते व्यवसायांतर्गत आनुषंगिक सेवा, वस्तूंचे सुटे भाग, मूल्यवर्धित सेवा इत्यादी सेवांचे दोन्ही संस्थांमध्ये आदान-प्रदान होते. यामध्ये एक व्यवसाय दुसऱ्या व्यवसायावर कार्यपूर्ततेसाठी अवलंबून असतो. ई-व्यवसाय प्रकारामुळे व्यावसायिक संस्थांचे एकमेकांशी व्यापक नेटवर्क तयार होते.

3. B2 C-

          व्यवसाय ते ग्राहक याअंतर्गत व्यावसायिक संस्था व ग्राहक यांच्यात व्यवहार होताना, ग्राहक आपल्या स्वत:च्या गरजा ओळखतो व त्याप्रमाणे आपणाला हवी असलेली वस्तू व सेवा याचा शोध घेतो. त्याला हवी तशी वस्तू मिळेपर्यंत त्याचा शोध चालू राहतो. त्यानंतर तो मालविक्रेता किंमत व इतर गोष्टी (अटी) यांची निश्चिती करतो. त्यानंतर त्याला विक्रेत्याकडून वस्तू प्राप्त होते, ग्राहक शोधन पूर्ण करतो. व्यवसाय ते ग्राहक या प्रकारामध्ये व्यवसाय संस्था आपल्या वस्तूंच्या विक्रीसाठी विपणन व्यवस्था (बाजारपेठ) निर्माण करण्यासाठी स्वत:ची वेबसाईट (संकेतस्थळ) तयार करतात. यामध्ये विक्रय वृद्धी, वस्तूंची माहिती, उत्पादनांची माहिती, उत्पादन आणि सेवेचा आढावा आणि घरापर्यंत वस्तू पोहोचवणे इत्यादींचा समावेश असतो. या पद्धतीत साधारणपणे वस्तूच्या किमती कमी ठेवल्या जातात व सेवेचा वेगही जास्त असतो. जसे, जास्त लोकप्रिय संकेतस्थळ – www.flipkart.com

4. C2 B:

         ग्राहक ते व्यवसाय या प्रकाराअंतर्गत बहुतांश इलेक्ट्रॉनिक व्यवहार केले जातात. ग्राहक ते व्यवसाय यामध्ये ग्राहक, व्यवसायांकडून विशिष्ट सेवेची विनंती करतात. ग्राहक विशिष्ट वस्तू, त्यामध्ये त्याची किंमत, अपेक्षित सेवास्पष्ट करतात. ग्राहक आपली गरज सुव्यवस्थित अंदाजपत्रकासह ऑनलाईन व्यवहारामध्ये संकेतस्थळावर (वेबसाईटवर) टाकतो त्यानंतर कंपनी ग्राहकांच्या आवश्यकता व बोली किमतीचा आढावा घेतात व ग्राहकांबरोबर ऑनलाईन व्यवहार निश्चित करतात. याची उदाहरणे म्हणजे, कीटक नियंत्रण सेवा, मोटार सेवा सुविधा, घरापर्यंत अन्न पोहोचवण्याची सुविधा इत्यादी.

4)C2 C:

ई-व्यवसाय प्रकारामध्ये ग्राहक ते ग्राहक या अंतर्गत ज्या दोघांमध्ये ऑनलाईन व्यवहार होतो, त्या दोन्ही व्यक्ती ‘ग्राहक’ असतात. इंटरनेटचा उपयोग करून ग्राहक आपल्याला हवी असलेली वस्तू खरेदी करू शकतो किंवा आपल्याकडे असलेली वस्तू विक्री करू शकतो. एक ग्राहक विक्रीसाठी आपली वस्तू ऑनलाईन व्यवहारामध्ये वेबसाईटवर पोस्ट करतो आणि दुसरा ग्राहक त्या वस्तूची खरेदी किंमत व बोली लावतो. या दोघांच्या व्यवहारामध्ये ‘संकेतस्थळ (वेबसाईट)’ मध्यस्थाची भूमिका पार पाडते. या प्रकारानुसार गरजू (खरेदीदार) ग्राहकांचे व विक्रेता ग्राहकांचे गट ऑनलाईन तयार होतात. बऱ्याच वेळी हे गट बरेच क्रियाशील असतात. त्यांचे ग्राहकमंच तयार होतात. यामध्ये ग्राहकांच्या आपापसातील तक्रारी मिटवण्याचाही प्रयत्न होतो. याचे उदाहरण म्हणजे, e-bay इ-बे किंवा yahoo हे होय,

5) BPO-

            BPO (Business Process Outsourcing) म्हणजेच व्यवसाय प्रक्रिया बाह्यसेवा होय. BPO म्हणजेच मुख्यतः व्यवसायातील काही महत्त्वाची कामे त्रयस्थ व्यक्ती किंवा संस्थेकडून व्यवसायाची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी व पैशाची बचत करण्यासाठी करून घेणे होय. थोडक्यात, BPO ही एक व्यवसाय पद्धत आहे, ज्यामध्ये एक कंपनी/संस्था दुसऱ्या संस्थेला/कंपनीला व्यवसायातील एक विशिष्ट काम करण्यासाठी काही रकमेच्या बदल्यात नियुक्त करते. तसेच BPO हा आऊटसोर्सिंगचा उपसंच मानला जातो. त्रयस्थ संस्थेबरोबर खर्च कमी करण्यासाठी व कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी सर्वंकष कार्यासाठीचा करार म्हणजे व्यवसाय प्रक्रिया बाह्यसेवा होय.

6) LPO (Legal Process Outsourcing) –

            कायदेप्रक्रिया बाहयसेवा. LPO हा KPO चा एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये मुख्यतः कायदेशीर सेवांचा समावेश असतो. जसे, कायदेशीर कागदपत्रे तयार करणे, एखादया महत्त्वपूर्ण विषयाचे कायदेशीर संशोधन करणे, कायदेविषयक सल्ला देणे इत्यादीसाठी महत्त्वपूर्ण  प्रकार आहे. LPO म्हणजे कायदेशीर कार्याच्या सेवा पुरवणारी संस्था होय किंवा अशी संस्था जी बाहेरून त्रयस्थ व्यक्तीकडून कायदेशीर सेवा कंपनीला देते. LPO हे एक असे कार्य आहे ज्यामध्ये अंतर्गत कायदेशीर विभाग किंवा कायदेशीर सेवा पुरवणाऱ्या संस्था असतात किंवा या क्षेत्रामध्ये कमीत कमी खर्च करता येईल अशा प्रकारे आऊटसोर्सिंग (बाह्यसेवा) केले जाते. उदा., अमेरिका किंवा युरोप यांसारख्या देशाने भारतात कायदेशीर काम केले आहे. येथे ते कमी खर्चात केले जाते. (२) अलिकडच्या काळात मोठ्या उदयोगधंदयामधून LPO विभाग हा महत्त्वाचा विभाग म्हणून ओळखला जातो. LPO विभाग BPO मधून आलेला आहे. गेल्या काही वर्षांमध्ये भारतामध्ये कायदेशीर आऊटसोर्सिंगला प्रचंड पाठिंबा मिळत आहे. LPO ज्या प्रकारच्या सेवा पुरवते त्यामुळे या कार्यात यश आले आहे. जसे, दस्तऐवज पुनरावलोकन, महत्त्वाच्या विषयाचे कायदेशीर संशोधन आणि लेखन, टिपण, मसुदा तयार करणे इत्यादी. LPO चा महत्त्वाचा फायदा म्हणजे खर्चात मोठी बचत होते. तसेच त्या क्षेत्रातील बुद्धिवान व्यक्तींकडून कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण होते, संस्थेला तज्ज्ञाचा सल्ला मिळतो.

८) KPO (Knowledge Process Outsourcing)-

             ज्ञान आणि माहितीसंबंधित बायसेवा होय. त्रयस्थ संस्थेद्वारा ज्ञान व माहितीसंबंधी महत्त्वाचे कार्य KPO अंतर्गत पूर्ण केले जाते. KPO हा BPO चा उपविभाग मानला जातो. यामध्ये सेवा पुरवणारी संस्था विशिष्ट कार्यासंदर्भात तज्ज्ञ, कुशल व अनुभवी सेवा प्रदान करीत असते व पालक संस्था आपली गरज लक्षात घेऊन या तज्ज्ञ व माहिती पुरवणाऱ्या सेवा संस्था म्हणून नियुक्ती विशिष्ट करार व देणगी मूल्य ठरवून सेवा स्वीकारते. KPO या प्रक्रियेमध्ये BPO च्या तुलनेने उच्चस्तरीय व अधिक जोखमीच्या कामाचे वाटप बाह्यसंस्था क्रिया वेगवेगळ्या गटासाठी, सहसा भिन्न भौगोलिक ठिकाणी करण्यास दिले जाते. KPO मध्ये मुख्य कार्ये सेवा पुरवणाऱ्या त्रयस्थ व्यक्तीकडून करून घेणे याचा समावेश होतो. त्यामुळे मुख्य कंपनीला किमतीचे लाभ मिळतात किंवा मिळतही नाहीत; परंतु मूल्य (Value add) वाढण्यास निश्चित मदत होते. कारण KPO बायसेवा ही विशेष ज्ञान, कौशल्य व अनुभव यांवर आधारित असते.२)  KPO ही विशिष्ट क्षेत्रात, संबंधित व्यवसायातील प्रगत माहिती पुरवणारी महत्त्वपूर्ण बायसेवा आहे. KPO हा बाह्यसेवेचा असा एक वैशिष्ट्यपूर्ण प्रकार आहे, ज्यामध्ये ज्ञानासंबंधित व माहितीसंबंधित कार्ये वेगवेगळ्या कंपनीतील कर्मचारी किंवा त्याच कंपनीच्या साहाय्यक कंपनीद्वारे केली जातात, हे खर्च वाचवण्यासाठी एकाच देशात किंवा देशाबाहेर केले जाते. मारगरंट राऊस , यांच्या मते, ‘KPO तुलनेने उच्चस्तरीय ज्ञानासंबंधित व माहितीसंबंधित कार्ये वेगवेगळ्या कंपनीतील कर्मचारी किंवा त्याच कंपनीतील साहाय्यक कंपनीद्वारे केली जातात.’

प्र. १२ पुढील घटना/परिस्थितीचा अभ्यास करून आपले मत लिहा.

१) अभय www.flipkart या वेबसाईटवरून काही भेटवस्तू ऑनलाईन खरेदी करतो. त्याचवेळी शितल eBay  या वेबसाईटवरून भेटवस्तू खरेदी करते, तर हा व्यवहार ओळखा.

(अ) C2 C शी संबंधित वेबसाईट कोणती?

उत्तर : eBay.com ही वेबसाईट ग्राहक ते ग्राहक C2C शी संबंधित आहे.

(ब) B2C शी संबंधित वेबसाईट कोणती?

उत्तर : www.flipkart.com ही वेबसाईट व्यवसाय ते ग्राहक B2 C शी संबंधित आहे.

(क) अभयने ऑनलाईन व्यवहार करताना कोणती पहिली अवस्था अनुकरण करावी?

उत्तर : अभयने (ग्राहकाने) ऑनलाईन व्यवहार करण्यापूर्वी पहिली पायरी ऑनलाईन www.flipkart.com वर नोंदणी फॉर्म भरून आपले नाव, पत्ता व इतर माहिती लॉगइन करावी. अभयने विशिष्ट वेबसाईट लॉग इन करून भेटवस्तू मागणी नोंदवावी.

२) सात्विक टायटनच्या दुकानातून घड्याळ खरेदी करतो आणि त्याची मैत्रीण शांभवी ही ऑनलाईन पद्धतीने वेबसाईटवरून घड्याळ खरेदी करते, तर .. .. ..   

अ ) पारंपरिक मार्गाने/पद्धतीने केलेली खरेदी कोणती?

उत्तर : सात्विकने टायटनच्या दुकानातून घड्याळ खरेदी करणे, ही खरेदीची पारंपरिक पद्धत आहे.

(ब) कोणती खरेदी ही ऑनलाईन मार्गानी केली आहे?

उत्तर : शांभवीने ऑनलाईन पद्धतीने घड्याळ खरेदी करणे हे ऑनलाईन खरेदीचे उदाहरण आहे.

(क) कोणत्या पद्धतीमध्ये जास्त जोखीम आहे ?

उत्तर : शांभवीने ई-व्यवसाय या मार्गाचा उपयोग घड्याळ खरेदीसाठी केला. या पद्धतीमध्ये जास्त जोखीम आहे ; कारण घड्याळ विक्रेता व खरेदीदार (शांभवी) यांचा समोरासमोर संबंध येत नाही. घड्याळाची प्रत्यक्ष हाताळणी होत नाही.

३)श्री. वेद यांनी धनादेशाद्वारे पैसे दिले आणि त्याचवेळी श्री. श्लोक यांनी (फंड ट्रान्सफर) निधी वर्गद्वारे पैसे दिले, तर ---

अ ) कोणते पैसे जलद पद्धतीने दिले जातात?

उत्तर : श्री. श्लोक यांनी फंड ट्रान्सफर या ऑनलाईन सेवेचा वापर केल्यामुळे त्यांचे पैसे जलद पद्धतीने दिले जातील.

(ब) कोणाची पैसे देण्याची पद्धत ही पारंपरिक मार्गाने केली

आहे?

उत्तर : श्री. वेद यांनी पैसे देण्यासाठी धनादेशचा वापर केला असून, ही पद्धत पैसे देण्याची पारंपरिक पद्धत आहे. क)कोणाची पैसे देण्याची पद्धती ही ई-व्यवसायाशी संबंधित आहे?

उत्तर : श्लोक यांनी पैसे देण्यासाठी ‘फंड ट्रान्सफर’चा उपयोग केला असून ही पद्धत ई-व्यवसायाशी संबंधित आहे.

प्र. १४ पुढील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

१)बाह्यसेवा म्हणजे काय? योग्य उदाहरणे देऊन स्पष्ट करा.

उत्तर : (१) बाह्यसेवा (आऊटसोर्सिंग) ही अशी प्रक्रिया आहे की, ज्यात व्यवसायाचे काही भाग अथवा कार्ये पूर्ण करण्यासाठी बाह्य विशेषज्ञ सेवा देणाऱ्या व्यक्तीकडे अथवा संस्थेकडे काही विशिष्ट रक्कम देऊन सोपवली जातात. आऊटसोर्सिंग सेवा घेणाऱ्या संस्थेशी अथवा कंपन्यांशी सेवा देणारी व्यक्ती अथवा ठेकेदार काही मुल्यांच्या मोबदल्यात काही सेवा प्रदान करण्यासाठी लेखी करार करतात. सेवा देणाऱ्याकडे कामे सोपवल्यानंतर, ते काम सेवा देणाऱ्या संस्थेच्या अपेक्षेप्रमाणे पूर्ण करणे, ही जबाबदारी सेवा देणाऱ्या ठेकेदाराची असते. जेव्हा सुरक्षा, उपहारगृहे, स्वच्छतागृहे इत्यादी सेवांचे आऊटसोर्सिंग केले जाते, तेव्हा सुरक्षा कर्मचारी उपहारगृहातील कर्मचारी व स्वच्छता करणारे कर्मचारी हे सेवा देणाऱ्या ठेकेदाराचे कर्मचारी असतात. ते जरी कंपनीच्या आवारात काम करीत असले, तरी ते सेवा घेणाऱ्या कंपनीचे कर्मचारी नसतात. अनेक संस्था, संघटना, कंपनी, कॉर्पोरेट कार्यालये, सरकारी अस्थापना, मोठे दवाखाने, मोठी दुकाने, मॉलस्, मोठ्या हौसिंग सोसायट्या, कार्यालये इत्यादी आपल्या येथील व्यवसायदृष्ट्या कमी महत्त्वाचे काम. जसे, कॅन्टीन, सुरक्षा, स्वच्छतागृहे इत्यादी कामे बायसेवा संस्थांकडे सुपूर्त करतात. त्याचप्रमाणे लग्न समारंभ, लग्नाचे वार्षिक समारंभ, जन्म समारंभ यांसारख्या कार्यक्रमाचेसुद्धा नियोजन बायसेवा संस्थेकडून केले जाते. काही वेळा संस्था अथवा कंपन्या आपल्या व्यवसायाची सर्व कामे अंतर्गत कर्मचाऱ्यांद्वारे व्यवस्थितरीत्य हाताळू शकत नाहीत. तसेच व्यवसायाची काही कार्ये क्षणिक अथवा तात्पुरती करावयाची असतात. अशा वेळी संस्था अशी तात्पुरती कामे करण्यासाठी कर्मचारी भरती व नेमणुका करू इच्छित नाहीत. बऱ्याचशा सेवांसाठी अतिशय सुदयम, आकर्षक कौशल्याची गरज असते, ती गरज संस्था पूर्ण करू शकत नाही. जागतिक स्तरावर वाढत्या स्पर्धांमुळे बहुतांशी कंपन्या आपल्या उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारण्याकडे आपले लक्ष केंद्रित करीत आहेत. यासाठी त्या संस्था कमी महत्त्वाच्या व्यावसायिक कार्याचे आऊटसोर्सिंग करतात व अति महत्त्वाच्या कामांवर आपले लक्ष पूर्णपणे केंद्रित करतात. बाह्यसेवा किंवा आऊटसोर्सिंगचे फायदे कंपनीला दोन मार्गांनी होतात : 

                   (अ) उत्पादनाचा एकूण खर्च कमी होतो. बायसेवेमुळे स्वस्त भावात मजूर मिळतात.

                   (ब) कार्याचा काही भाग विशेषज्ञांच्या सेवांमुळे उत्तम कार्यक्षमतेने व कमी खर्चात पूर्ण करता येतो.

(२) BPO म्हणजे काय? सविस्तर स्पष्ट करा.

उत्तर : (१) BPO (Business Process Outsourcing) म्हणजेच व्यवसाय प्रक्रिया बाह्यसेवा होय. BPO म्हणजेच मुख्यतः व्यवसायातील काही महत्त्वाची कामे त्रयस्थ व्यक्ती किंवा संस्थेकडून व्यवसायाची कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी व पैशाची बचत करण्यासाठी करून घेणे होय. थोडक्यात, BPO ही एक व्यवसाय पद्धत आहे, ज्यामध्ये एक कंपनी/संस्था दुसऱ्या संस्थेला/कंपनीला व्यवसायातील एक विशिष्ट काम करण्यासाठी काही रकमेच्या बदल्यात नियुक्त करते. तसेच BPO हा आऊटसोर्सिंगचा उपसंच मानला जातो. त्रयस्थ संस्थेबरोबर खर्च कमी करण्यासाठी व कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी सर्वंकष कार्यासाठीचा करार म्हणजे व्यवसाय प्रक्रिया बाह्यसेवा होय.

(२) व्यवसाय प्रक्रिया बायसेवे अंतर्गत त्रयस्थ संस्थेकडून व्यवसायातील विशिष्ट काम पूर्ण करण्यासाठी, संघटनेचा खर्च कमी करण्यासाठी व कार्यक्षमतेत वाढ होऊन उत्पादकता वाढवण्याचा प्रयत्न केला जातो. उदा., बँक आपल्या व्यवसायातील माहिती देण्यासाठी BPO अंतर्गत ग्राहक सेवा केंद्र (Customer Care Centre) सेवा पुरवणाऱ्या संस्थेमार्फत सुरू करते. त्याद्वारे बँक ग्राहकांना उत्तम सेवा व शंका निरसन करते. BPO सेवेमध्ये सेवा पुरवणाऱ्या संस्थेकडे तज्ज्ञ व अनुभवी कर्मचारी वर्ग असतो. उत्तम संवाद कौशल्य असते. BPO ही कमी गुंतागुंतीची प्रक्रिया आहे. तसेच BPO व्यवसायातील निम्नस्तरीय प्रक्रियेवर लक्ष केंद्रित करते.

३) KPO म्हणजे काय? सविस्तर स्पष्ट करा.

उत्तर : (१) KPO (Knowledge Process Outsourcing) म्हणजेच ज्ञान आणि माहितीसंबंधित बायसेवा होय. त्रयस्थ संस्थेद्वारा ज्ञान व माहितीसंबंधी महत्त्वाचे कार्य KPO अंतर्गत पूर्ण केले जाते. KPO हा BPO चा उपविभाग मानला जातो. यामध्ये सेवा पुरवणारी संस्था विशिष्ट कार्यासंदर्भात तज्ज्ञ, कुशल व अनुभवी सेवा प्रदान करीत असते व पालक संस्था आपली गरज लक्षात घेऊन या तज्ज्ञ व माहिती पुरवणाऱ्या सेवा संस्था म्हणून नियुक्ती विशिष्ट करार व देणगी मूल्य ठरवून सेवा स्वीकारते. KPO या प्रक्रियेमध्ये BPO च्या तुलनेने उच्चस्तरीय व अधिक जोखमीच्या कामाचे वाटप बाह्यसंस्था क्रिया वेगवेगळ्या गटासाठी, सहसा भिन्न भौगोलिक ठिकाणी करण्यास दिले जाते. KPO मध्ये मुख्य कार्ये सेवा पुरवणाऱ्या त्रयस्थ व्यक्तीकडून करून घेणे याचा समावेश होतो. त्यामुळे मुख्य कंपनीला किमतीचे लाभ मिळतात किंवा मिळतही नाहीत; परंतु मूल्य (Value add) वाढण्यास निश्चित मदत होते. कारण KPO बायसेवा ही विशेष ज्ञान, कौशल्य व अनुभव यांवर आधारित असते.

(२) थोडक्यात, KPO ही विशिष्ट क्षेत्रात, संबंधित व्यवसायातील प्रगत माहिती पुरवणारी महत्त्वपूर्ण बायसेवा आहे. KPO हा बाह्यसेवेचा असा एक वैशिष्ट्यपूर्ण प्रकार आहे, ज्यामध्ये ज्ञानासंबंधित व माहितीसंबंधित कार्ये वेगवेगळ्या कंपनीतील कर्मचारी किंवा त्याच कंपनीच्या साहाय्यक कंपनीद्वारे केली जातात, हे खर्च वाचवण्यासाठी

एकाच देशात किंवा देशाबाहेर केले जाते. मारगरंट राऊस (Margarent Rouse) यांच्या मते, ‘KPO तुलनेने उच्चस्तरीय ज्ञानासंबंधित व माहितीसंबंधित कार्ये वेगवेगळ्या कंपनीतील कर्मचारी किंवा त्याच कंपनीतील साहाय्यक कंपनीद्वारे केली जातात.’

४) LPO म्हणजे काय? सविस्तर स्पष्ट करा.

उत्तर : (१) LPO (Legal Process Outsourcing) म्हणजे कायदेप्रक्रिया बायसेवा. LPO हा KPO चा एक प्रकार आहे, ज्यामध्ये मुख्यतः कायदेशीर सेवांचा समावेश असतो. जसे, कायदेशीर कागदपत्रे तयार करणे, एखादया महत्त्वपूर्ण विषयाचे कायदेशीर संशोधन करणे, कायदेविषयक सल्ला देणे इत्यादीसाठी महत्त्वपूर्ण प्रकार आहे. LPO म्हणजे कायदेशीर कार्याच्या सेवा पुरवणारी संस्था होय किंवा अशी संस्था जी बाहेरून त्रयस्थ व्यक्तीकडून कायदेशीर सेवा कंपनीला देते. LPO हे एक असे कार्य आहे ज्यामध्ये अंतर्गत कायदेशीर विभाग किंवा कायदेशीर सेवा पुरवणाऱ्या संस्था असतात किंवा या क्षेत्रामध्ये कमीत कमी खर्च करता येईल अशा प्रकारे आऊटसोर्सिंग (बाह्यसेवा) केले जाते. उदा., अमेरिका किंवा युरोप यांसारख्या देशाने भारतात कायदेशीर काम केले आहे. येथे ते कमी खर्चात केले जाते.

(२) अलिकडच्या काळात मोठ्या उदयोगधंदयामधून LPO विभाग हा महत्त्वाचा विभाग म्हणून ओळखला जातो. LPO विभाग BPO मधून आलेला आहे. गेल्या काही वर्षांमध्ये भारतामध्ये कायदेशीर आऊटसोर्सिंगला प्रचंड पाठिंबा मिळत आहे. LPO ज्या प्रकारच्या सेवा पुरवते त्यामुळे या कार्यात यश आले आहे. जसे, दस्तऐवज पुनरावलोकन, महत्त्वाच्या विषयाचे कायदेशीर संशोधन आणि लेखन, टिपण, मसुदा तयार करणे इत्यादी. LPO चा महत्त्वाचा फायदा म्हणजे खर्चात मोठी बचत होते. तसेच त्या क्षेत्रातील बुद्धिवान व्यक्तींकडून कायदेशीर प्रक्रिया पूर्ण होते, संस्थेला तज्ज्ञाचा सल्लामिळतो.

प्र. १५ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा.

(१) परंपरागत व्यवसायापेक्षा ई-व्यवसायाची उभारणी करणे सोपे आहे.

उत्तर : (१) ई-व्यवसाय माहितीच्या व संप्रेषण तंत्रज्ञानाच्या साहाय्याने म्हणजेच इंटरनेट (web) च्या साहाय्याने सुरू केला जातो , व्यवस्थापित केला जातो व चालवला जातो. तथापि, परंपरागत व्यवसाय विशिष्ट जुन्या रूढीप्रमाणे व अखंड चालत आलेल्या परंपरेप्रमाणे प्रस्थापित व व्यवस्थापित केला जातो व पुढे चालवला जातो.

(२) परंपरागत व्यवसायात वस्तू मांडण्यासाठी व प्रदर्शित करण्यासाठी मोठी प्रशस्त जागेची आवश्यकता असते. तसेच अशाव्यवसायास आवश्यक असणाऱ्या पायाभूत व इतर सुविधा व कर्मचारी निर्माण करण्यासाठी फार मोठ्या भांडवलाची आवश्यकता असते. तथापि, इंटरनेटच्या साहाय्याने ई-व्यवसाय छोट्याशा जागेत कोठेही, केव्हाही सुरू करता येतो व उत्तमरीत्या व्यवस्थापित करून चालवता येतो. असा व्यवसाय घरातूनही चालवता येतो. यामुळे ई-व्यवसाय करण्यासाठी फार कमी भांडवल लागते. तसेच ई-व्यवसाय सुरू करण्यासाठी व चालवण्यास फार सोपा आहे. परंपरागत व्यवसायात ग्राहक शोधण्यात व ग्राहकांना राजी करण्यास, किमतीची घासाघीस करण्यात व इतर चर्चा व शंका निरसन करण्यात बराच वेळ जातो. अशा व्यवसायाच्या विविध प्रक्रिया पूर्ण करण्यात पुष्कळ वेळ, सामर्थ्य व पैसा वाया घालवावा लागतो. तथापि, ई-व्यवसायाच्या अटी, शर्ती व इतर आवश्यक असलेली व

माहिती ग्राहकाला इंटरनेटवरून तात्काळ पुरवली जाते व स्वीकारली जाते. परंपरागत व्यवसायात व्यावसायिकांना अनेक समस्यांना सामोरे जावे लागते. तथापि, ई-व्यवसायात अशा समस्यांना सामोरे जावे लागत नाही. वरील सर्व कारणांमुळे ई-व्यवसाय प्रस्थापित करण्यास फार सोपा आहे.

(२) ई-व्यवसाय कोणत्याही क्षेत्रात काम करण्याची मुभा देते,

उत्तर : (१) ई-व्यवसायामध्ये इलेक्ट्रॉनिक माध्यमातून वस्तूंची व सेवांची खरेदी व पुरवठा साखळी व्यवस्थापन (Logistic) करणे, खरेदी आदेशांची इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीने त्याच्या पूर्ततेसाठी परत मांडणी करणे, डेबिट अथवा क्रेडिट कार्डाद्वारे ऑनलाईन शोधन स्वीकारणे इत्यादी कृतींचा समावेश होतो.

(२) वस्तू व सेवांची ऑनलाईन खरेदी-विक्री सुरू करण्यासाठी खरेदीदार व विक्रेत्याकडे मुख्यतः इंटरनेटची सुविधा उपलब्ध असणे जरुरीचे असते. इंटरनेट सेवा पुरवणाऱ्या संस्थाकडून इंटरनेटची सुविधा मिळवणे आवश्यक असते. या शिवाय ग्राहक, विक्रेते व इतर व्यावसायिक सहकारी यांच्या संपर्कासाठी त्यांचे ई-मेल पत्ते मिळवणे आवश्यक असते. या व्यवसायात समोरासमोर संवाद होत नसल्याने दळणवळण सोपे होते, परिणामी सहज संपर्क साधता येतो.

(३) ई-व्यवसाय करणाऱ्या व्यक्तीला अथवा कंपनीला संपर्काचे इलेक्ट्रॉनिक साधन प्राप्त झाल्यावर जी व्यक्ती अथवा कंपनी जगभरातील सर्व ग्राहकांना आपल्या वस्तू व सेवा विकू शकतात. घाऊक व्यापारी, किरकोळ व्यापारी यांची आवश्यकता नसते. यामुळे खर्च कमी होतो व नफा वाढतो. ई-व्यवसायात हव्या असणाऱ्या वस्तू व सेवा इंटरनेटच्या साहाय्याने जगातील कुठल्याही स्थळावरून कोणालाही खरेदी करता येतात. खरेदी केलेल्या वस्तूंचे व सेवांचे मूल्य डेबिट अथवा क्रेडिट कार्डाद्वारे इंटरनेटच्या मदतीने विक्रेत्यास करता येते. त्यानंतर खरेदी केलेल्या वस्तू घरपोच पाठवल्या जातात.

(४) तसेच ई-व्यवसायिक कोणत्याही क्षेत्रातील व्यापार करू शकतो. जगभर पसरलेल्या इंटरनेटच्या जाळ्यामुळे व्यवसायाच्या अनेक संधी निर्माण झाल्या आहेत. आंतरराष्ट्रीय संबंध अधिक दृढ होत आहेत. तसेच सरकारतर्फेही ई-व्यवसायाला पाठबळ मिळत आहे. अशा रितीने ई-व्यवसाय कोणालाही जागतिक स्तरावर कुठल्याही क्षेत्रात व्यापार करण्याची संधी देते.

(३) इंटरनेच्या साहाय्याने ऑनलाईन व्यवहार पार पाडले जातात.

उत्तर : (१) ऑनलाईन व्यवहार म्हणजेच जेव्हा वस्तू व सेवांची खरेदी-विक्री इंटरनेटच्या साहाय्याने पूर्ण होते. ऑनलाईन व्यवहार करण्यासाठी ग्राहकाला ‘ऑनलाईन नोंदणी’ करणे आवश्यक असते. ग्राहकाला एखादी विशिष्ट वस्तू खरेदी करावयाची असेल, तर विशिष्ट वेबसाईटवर जाऊन लॉगइन प्रक्रिया पूर्ण करावी लागते व पुढील सुरक्षित संपर्कासाठी सदर साईटवर ग्राहकाला नोंदणी करताना ई-मेल आयडी, नाव, पत्ता व इतर आवश्यक माहिती दयावी लागते.

(२) नोंदणी झाल्यावर ग्राहकाला त्या साईटवर उपलब्ध सर्व वस्तू ऑनलाईन पाहता येतात व त्यामधून आवडलेल्या वस्तूंची निवड करून शॉपिंग कार्टमध्ये नोंद केले जातात. शॉपिंग कार्टमध्ये ग्राहकाने निवडलेल्या वस्तूंची पद्धतशीर नोंद व सविस्तर माहिती दिलेली असते. ऑनलाईन व्यवहारासाठी ही प्रक्रिया आवश्यक असते.

(३) नंतर खरेदीदार शॉपिंगकार्ट यादीनुसार वस्तूंची किंमत देण्यासाठी शोधनाच्या विविध पर्यायांचा उपयोग करू शकतो. शोधनांचे विविध पर्याय ग्राहकाला उपलब्ध असतात. जसे, वस्तू घरपोच झाल्यावर पैसे देणे किंवा डेबिट कार्ड, क्रेडिट कार्डद्वारे शोधन करणे किंवा ग्राहक धनादेश पाठवून देतो. धनादेश वटल्यानंतर विक्रेता माल पाठवण्याची प्रक्रिया पूर्ण करतो.

(४) इलेक्ट्रॉनिक पद्धतीचा उपयोग करून खरेदीदार आपल्या बँक खात्यामधून विक्रेत्याच्या बँक खात्यामध्ये पैसे वर्ग करतो, अशा प्रकारे विक्रेत्याला पैसे मिळाल्यावर तो वस्तू पाठवण्याची प्रक्रिया पूर्ण करतो. अशा प्रकारे इंटरनेटचा उपयोग करून सर्व व्यवहार पूर्ण केले जातात.

प्र. १६ पुढील प्रश्न सोडवा.

१) ई-व्यवसायाचे फायदे व तोटे स्पष्ट करा.

उत्तर : अ ) फायदे-

१)सुलभ स्थापना :

          तुलनात्मकदृष्ट्या पाहिल्यास परंपरागत व्यवसायाची स्थापना करणे कठीण असते; परंतु ई-व्यवसायाची उभारणी करणे फार सोपे आहे. इंटरनेटच्या आगमनामुळे उदयोजकांना थोड्याशा अथवा कमीत कमी भांडवलात ई-व्यवसाय सुरू करण्याची क्षमता प्राप्त झाली आहे.

२)कमी गुंतवणूक :

          पारंपरिक व्यवसायाशी तुलना करता ई-व्यवसायात कमी गुंतवणूक करावी लागते. कारण ई-व्यवसाय करण्यासाठी छोटीशी जागा पुरेशी असते. संकेतस्थळाचा वापर करून कमीत कमी खर्चात, कमी मनुष्यबळाच्या साहाय्याने व्यावसायिक आपली उत्पादने जगभरात कोठेही पोहोचवू शकतो. व्यावसायिकाचा संपर्क (Network) क्षेत्र मोठे असेल, तर कमी गुंतवणुकीमध्ये चांगला व्यवसाय करता येतो.

३) सुविधा : ई-व्यवसायातील विक्रेता व ग्राहकाला इंटरनेटचा लाभ मिळत असल्यामुळे व इंटरनेटद्वारे २४x७ x ३६५ दिवस व्यवहार करण्याची व संपर्क प्रस्थापित करण्याची सुविधा उपलब्ध होत असल्याने ई-व्यवसाय विक्रेता व ग्राहकांना त्यांच्या वेळेनुसार केव्हाही व्यवहार करता येतो. वेळेच्या बाबतीत पूर्ण लवचीकता राहते. इलेक्ट्रॉनिकच्या उपयोगामुळे ई-व्यवसाय अधिक व्यापक झाला आहे, त्यामुळे कोणत्याही वेळी कोणतीही वस्तू, जगात कुठूनही उपलब्ध होऊ शकते.

(४) वेग :

           इंटरनेट सुविधेमुळे, वर्ड वाईल्ड वेबमुळे ग्राहक व विक्रेता यांचा प्रत्यक्ष संपर्क अत्यंत वेगाने होतो. ग्राहकाला आपली नेमकी मागणी, आवड व्यक्त करता येते. तसेच वेबचा उपयोग करून विक्रेताही उपलब्ध सर्व पर्याय दाखवू शकतो. सूट, सवलत इतर माहिती दिली जाते. माऊसच्या एका क्लीकवरून खरेदी-विक्रीसंबंधित माहिती वेगात पोहोचते.

५) जागतिक प्रवेश :

          इंटरनेट ही सीमा विरहित असते. कोणत्याही देशामध्ये त्याचा मुक्त संचार असतो. इंटरनेटमुळे माल व्रिकेत्याला त्याच्या देशात बाजारपेठ उपलब्ध होतेच, शिवाय तो त्याच्या वस्तू आंतरराष्ट्रीय स्तरावरदेखील विक्री करू शकतो. खरेदीदारालाही जगाच्या कोणत्याही भागातील वस्तू खरेदी करता येऊ शकते. इंटरनेट वापरामध्ये खरेदीदार व विक्रेता यांना प्रत्यक्ष समोरासमोर येण्याची आवश्यकता नसते. सर्व माहितीची व पैशाची देवाण-घेवाण इंटरनेटच्या साहाय्याने केली जाते.

६) कागदविरहित समाजाच्या दिशेने वाटचाल :

          इंटरनेटच्या वापरामुळे कागदपत्रांवर अवलंबून राहण्याचे प्रत्येक संस्थेचे प्रमाण खूपच कमी झाले आहे. इंटरनेटमुळे नोंद करणे, हिशेब, बिल, माहिती- पुस्तिका यांमध्ये कागदाचा वापर कमी झाला आहे. त्याचा वापर कमी झाल्याने वेळेचीही बचत होते.

७) सरकारचा पाठिंबा :

           ई-व्यवसायात व्यवहारांचा खर्च कमी होतो व उत्पादने तुलनात्मकदृष्ट्या कमी किमतीत उपलब्ध होतात, हे सर्व सामाजिकदृष्ट्या लाभदायी ठरते. यामुळे शासन नेहमी ई- व्यवसायास सहकार्य व पाठबळ देते. ई-व्यवसायाच्या स्थापनेसाठी सरकार नेहमी अनुकूल असते व त्यासाठी सरकारकडून योग्य वातावरणनिर्मिती केली जाते; तसेच व्यवसायात जास्तीत जास्त पारदर्शकता सुनिश्चित केली जाते.

८) सोपे शोधन/सुलभ देय :

           ई-व्यवसायात झालेल्या व्यवहाराचे शोधन डेबिट कार्ड अथवा क्रेडिट कार्डद्वारे केले जाते किंवा ऑनलाईन फंड ट्रान्सफरने केले जाते. हे शोधन त्वरित व सहज होते.

(ब) ई-व्यवसायाचे दोष-

ई-व्यवसायाचे दोष/मर्यादा पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतील

१) वैयक्तिक संबंधाचा अभाव : बऱ्याच ग्राहकांना वस्तू खरेदी करण्यापूर्वी ती वस्तू प्रत्यक्ष (भौतिक स्वरूपात) पाहावी असे वाटत असते. वस्तूंची तपासणी करावी, हाताळावी अशी इच्छा असते; परंतु Online ई-व्यवसायामध्ये ते शक्य नसते. या कारणांमुळे अनेक ग्राहक ऑनलाईन व्यवहार करण्यास इच्छुक नसतात.

२) वितरणाची वेळ : ई-व्यवसायामध्ये मालाची पोहोच देण्यास बराच वेळ लागतो. तेच पारंपरिक व्यवसायामध्ये वस्तू खरेदी केल्यानंतर ताबडतोब माल पोच केला जातो. माल/वस्तू मिळण्यास होणाऱ्या सातत्यपूर्ण विलंबामुळे ग्राहक ऑनलाईन वस्तू खरेदी करण्यास तयार होत नाहीत. तरीही काही ई-व्यवसाय एक दिवसामध्ये माल पाठवण्याचे आश्वासन देतात; परंतु तरीही समस्याचे पूर्ण निराकरण होत नाही.

३) सुरक्षा समस्या : मालाच्या बाबतीत होणारी फसवणूकही नाकारता येत नाही. वर्णन केलेला किंवा ऑनलाईन प्रदर्शित वस्तू पाठवल्या जातीलच याची काही वेळेला खात्री नसते. तसेच ग्राहकांनी (ऑनलाईन) लॉगइन केल्यामुळे त्यांची सर्व माहिती हॅक होऊ शकते व नंतर त्याचे दुष्परिणाम संबंधित ग्राहकांना सहन करावे लागतात.

४) सरकारी हस्तक्षेप : बरेचदा ई-व्यवसाय प्रणालीत शासनाद्वारे हस्तक्षेप केला जातो आणि बारकाईने निरीक्षण व नियंत्रण केले जाते. यामुळे ई-व्यवसायात व्यावसायिक व्यवहार करणे फार अडचणीचे होते व त्याच्या विकासात खीळ बसते.

५)व्यवहार जोखीम जास्त : ई-व्यवसायात हलक्या दर्जाच्यावस्तू व सेवा पाठवणे, पुरवठा केलेल्या वस्तू नमुन्याप्रमाणे अथवा अपेक्षेप्रमाणे नसणे, जास्त किंमत लावणे, उत्पादनात दोष असणे, फसवणूक इत्यादी बाबतींत जोखीम नाकारता येत नाही. शिवाय याविरुद्ध कायदेशीर कारवाई करण्यामध्येही अडचणी येतात. कारण ग्राहक व विक्रेता यांचा प्रत्यक्ष संपर्कच नसतो.

२) ई-व्यवसायाचे प्रकार सांगून सविस्तर स्पष्ट करा.

उत्तर-

१)व्यवसाय ते व्यवसाय (B2 B)- व्यवसाय ते व्यवसाय या प्रकाराअंतर्गत एक व्यवसाय संस्था दुसऱ्या व्यवसाय संस्थेबरोबर व्यवहार करीत असते. या व्यवहारा अंतर्गत एक व्यक्ती यामध्ये सहभागी होत नाही. कच्चा माल खरेदी, कॅन्टीन सेवा, मनुष्यबळ पुरवठादार संस्था, यंत्राचे सुटे भाग पुरवठादार संस्था इत्यादी व्यावसायिक संस्था व यांची खरेदी करू इच्छिणारी किंवा सेवा प्राप्त करणारी दुसरी व्यवसाय संस्था एकत्र येऊन करारनामा होतो. व्यवसाय ते व्यवसायांतर्गत आनुषंगिक सेवा, वस्तूंचे सुटे भाग, मूल्यवर्धित सेवा इत्यादी सेवांचे दोन्ही संस्थांमध्ये आदान-प्रदान होते. यामध्ये एक व्यवसाय दुसऱ्या व्यवसायावर कार्यपूर्ततेसाठी अवलंबून असतो. ई-व्यवसाय प्रकारामुळे व्यावसायिक संस्थांचे एकमेकांशी व्यापक नेटवर्क तयार होते.

२) व्यवसाय ते ग्राहक (B2C)- व्यवसाय ते ग्राहक याअंतर्गत व्यावसायिक संस्था व ग्राहक यांच्यात व्यवहार होताना, ग्राहक आपल्या स्वत:च्या गरजा ओळखतो व त्याप्रमाणे आपणाला हवी असलेली वस्तू व सेवा याचा शोध घेतो. त्याला हवी तशी वस्तू मिळेपर्यंत त्याचा शोध चालू राहतो. त्यानंतर तो मालविक्रेता किंमत व इतर गोष्टी (अटी) यांची निश्चिती करतो. त्यानंतर त्याला विक्रेत्याकडून वस्तू प्राप्त होते, ग्राहक शोधन पूर्ण करतो. व्यवसाय ते

ते ग्राहक या प्रकारामध्ये व्यवसाय संस्था आपल्या वस्तूंच्या विक्रीसाठी विपणन व्यवस्था (बाजारपेठ) निर्माण करण्यासाठी स्वत:ची वेबसाईट (संकेतस्थळ) तयार करतात. यामध्ये विक्रय वृद्धी, वस्तूंची माहिती, उत्पादनांची माहिती, उत्पादन आणि सेवेचा आढावा आणि घरापर्यंत वस्तू पोहोचवणे इत्यादींचा समावेश असतो. या पद्धतीत साधारणपणे वस्तूच्या किमती कमी ठेवल्या जातात व सेवेचा वेगही जास्त असतो. जसे, जास्त लोकप्रिय संकेतस्थळ – www.flipkart.com.

३)ग्राहक ते व्यवसाय (C2 B) : ग्राहक ते व्यवसाय या प्रकाराअंतर्गत बहुतांश इलेक्ट्रॉनिक व्यवहार केले जातात. ग्राहक ते व्यवसाय यामध्ये ग्राहक, व्यवसायांकडून विशिष्ट सेवेची विनंती करतात. ग्राहक विशिष्ट वस्तू, त्यामध्ये त्याची किंमत, अपेक्षित सेवा स्पष्ट करतात. ग्राहक आपली गरज सुव्यवस्थित अंदाजपत्रकासह ऑनलाईन व्यवहारामध्ये संकेतस्थळावर (वेबसाईटवर) टाकतो त्यानंतर कंपनी ग्राहकांच्या आवश्यकता व बोली किमतीचा आढावा घेतात व ग्राहकांबरोबर ऑनलाईन व्यवहार निश्चित करतात. याची उदाहरणे म्हणजे, कीटक नियंत्रण सेवा, मोटार सेवा सुविधा, घरापर्यंत अन्न पोहोचवण्याची सुविधा इत्यादी.

४) ग्राहक ते ग्राहक (C2C) : ई-व्यवसाय प्रकारामध्ये ग्राहक ते ग्राहक या अंतर्गत ज्या दोघांमध्ये ऑनलाईन व्यवहार होतो, त्या दोन्ही व्यक्ती ‘ग्राहक’ असतात. इंटरनेटचा उपयोग करून ग्राहक आपल्याला हवी असलेली वस्तू खरेदी करू शकतो किंवा आपल्याकडे असलेली वस्तू विक्री करू शकतो. एक ग्राहक विक्रीसाठी आपली वस्तू ऑनलाईन व्यवहारामध्ये वेबसाईटवर पोस्ट करतो आणि दुसरा ग्राहक त्या वस्तूची खरेदी किंमत व बोली लावतो. या दोघांच्या व्यवहारामध्ये ‘संकेतस्थळ (वेबसाईट)’ मध्यस्थाची भूमिका पार पाडते. या प्रकारानुसार गरजू (खरेदीदार) ग्राहकांचे व विक्रेता ग्राहकांचे गट ऑनलाईन तयार होतात. बऱ्याच वेळी हे गट बरेच क्रियाशील असतात. त्यांचे ग्राहकमंच तयार होतात. यामध्ये ग्राहकांच्या आपापसातील तक्रारी मिटवण्याचाही प्रयत्न होतो. याचे उदाहरण म्हणजे, e-bay इ-बे किंवा yahoo हे होय

५) व्यवसाय ते प्रशासन (B2A) :

व्यवसाय ते प्रशासन या अंतर्गत एका बाजूला व्यावसायिक संस्था (कंपनी) असते, तर दुसऱ्या बाजूला शासनाचे सार्वजनिक प्रशासन असते. ई-वाणिज्यच्या या प्रकारांतर्गत व्यवसाय संस्था व सार्वजनिक प्रशासन या दोघांमध्ये होणाऱ्या कामकाजांचा समावेश होतो. या प्रकारामध्ये मुख्यतः शासकीय कामे जसे, कर भरणे, नोंदणी करणे, परवाना मिळवणे इत्यादी कार्यांचा समावेश होतो.

६) ग्राहक ते प्रशासन (C2A) :

ग्राहक ते प्रशासन याअंतर्गत समाजातील कोणतीही व्यक्ती व सार्वजनिक प्रशासन या दोघांमध्ये ऑनलाईन संपर्क होऊन काही शासकीय कामे पूर्ण केली जातात ई-वाणिज्य या भागानुसार व्यक्ती (ग्राहक) एका बाजूला व सेवा पुरवणारे सार्वजनिक प्रशासन दुसऱ्या बाजूला असते. याअंतर्गत होणारी कार्ये म्हणजे, उदा., पासपोर्ट मिळवणे, आधारकार्ड मिळवणे, ड्रायव्हींग परवाना मिळवणे इत्यादींचा समावेश होतो.

(४) बाह्यसेवेचे तोटे स्पष्ट करा.

उत्तर : यासाठी प्र.१७; उपप्रश्न (२) मधील (क) अभ्यासावा.

प्र. १७ पुढील प्रश्न सोडवा.

ऑनलाईन व्यवहारातील पद्धती स्पष्ट करा,

उत्तर : ऑनलाईन व्यवहार पुढील तीन टप्प्यामध्ये पूर्ण केला जातो. जसे, खरेदी-विक्री पूर्व, प्रत्यक्ष खरेदी-विक्री व मालाची पोच. ऑनलाईन व्यवहाराच्या पुढील पायऱ्या आहेत :

१)नोंदणी : ऑनलाईन व्यवहार करण्यासाठी नोंदणी करणे आवश्यक असते. ज्या व्यक्तीला ऑनलाईन व्यवहार करावयाचे असतील, त्या व्यक्तीने ebay सारख्या ऑनलाईन विक्रेत्याकडे नोंदणी अर्ज भरून नोंदणी करणे आवश्यक असते. अर्जामध्ये आवश्यक ती माहिती भरावी लागते. तसेच त्यात नोंदणी झालेल्या खात्यासाठी गुप्त शब्द (Password) आणि शॉपिंग कार्टची माहिती देणे आवश्यक असते. इंटरनेट खाते व शॉपिंग कार्ट यांतील माहिती सुरक्षित राहावी व त्याचा गैरवापर होऊ नये, म्हणून ‘Password’ दिला जातो.

२)मालाची मागणी नोंदवणे : मालाची मागणी नोंदवणे ही दुसरी पायरी आहे. ऑनलाईन खरेदी करू इच्छिणारा ग्राहक, वस्तूंची निवड करून शॉपिंग कार्टमध्ये टाकतो. किती वस्तू कोणत्या किमतीमध्ये खरेदी करावयाच्या हे ऑनलाईन निश्चित करतो. ऑनलाईन दुकानावर ग्राहकाने कुठल्या वस्तू निवडल्या व शॉपिंग कार्टमध्ये टाकल्या याची सविस्तर नोंद शॉपिंग कार्टमध्ये ठेवली जाते. त्यानंतर ग्राहक शोधन पर्यायाची निवड करतो.

३) शोधन : खरेदीची रक्कम अदा करणे ही ऑनलाईन व्यवहाराची शेवटची पायरी असते. त्यासाठी असलेल्या विविध पर्यायांतून ग्राहकाला एका पर्यायाची निवड करावयाची असते. ऑनलाईन रक्कम अदा करण्यामध्ये व्यवहाराची सुरक्षा महत्त्वाची असते; कारण ऑनलाईन व्यवहारामध्ये ग्राहकाची व्यक्तिगत आर्थिक माहिती हॅक (चोरी) होऊ शकते. त्यासाठी पुरेशी दक्षता घ्यावी लागते.

शोधनाचे पुढील प्रकार आहेत :

अ ) वस्तू पोहोचल्यानंतर शोधन (Cash on Delivery) : या शोधन पद्धतीत ऑनलाईन खरेदी केलेल्या मालाचा प्रत्यक्ष ताबा मिळाल्याबरोबर अथवा नंतर त्याची किंमत विक्रेत्याला अदा केली जाते. ग्राहक मालाचे पैसे रोख स्वरूपात किंवा डेबिट, क्रेडिट कार्डच्या साहाय्याने देऊ शकतो.

ब) धनादेश : या पारंपरिक शोधन पद्धतीत विक्रेता प्रथमतः ग्राहकाकडून मालाच्या किमतीच्या रकमेचा धनादेश गोळा करतो व तो बँकेत वटल्यानंतर ग्राहकास मालाची पोच (Delivery) करतो.

क)नेट बँकिंग हस्तांतरण : या शोधन पद्धतीत इंटरनेटद्वारे खरेदीदार मालाच्या किमतीची रक्कम आपल्या खात्यातून विक्रेत्याच्या खात्यात वळती करतो, अशी रक्कम विक्रेत्याच्या खात्यात जमा झाल्यानंतर विक्रेता मालाचा ताबा खरेदीदारास देतो. ही एक रक्कम अदा करण्याची इलेक्ट्रॉनिक पद्धती आहे, ज्यामध्ये इंटरनेटचा उपयोग करून शोधन पूर्ण केले जाते.

द) क्रेडिट कार्ड आणि डेबिट कार्ड : क्रेडिट कार्ड व डेबिट कार्ड यांना प्लास्टिक पैसा अथवा प्लास्टिक चलन म्हणतात.

विक्रेत्याच्या बँक खात्यात क्रेडिट अथवा डेबिट कार्डद्वारे पैसे जमा झाल्यानंतर विक्रेता खरेदीदारास मालाची पोच देतो

ई)डिजिटल रोख : डिजिटल रोख (cash) हा इलेक्ट्रॉनिक चलनाचा एक प्रकार आहे. इलेक्ट्रॉन चलनाची ही सुविधा फक्त सायबरस्पेस (Cyberspace) मध्येच मिळते. डिजिटल रोख हे इलेक्ट्रॉनिक चलन असल्यामुळे यास भौतिक अस्तित्व नसते; परंतु खऱ्या चलनाप्रमाणे त्यात इलेक्ट्रॉनिक स्वरूपात वापर करण्याची क्षमता असते. डिजिटल रोखद्वारे खरेदीदार विक्रेत्यास ऑनलाईन पद्धतीने खरेदी केलेल्या मालाचे मूल्य अदा करू शकतो.

२) बाह्यसेवा म्हणजे काय? बाह्यसेवेचे फायदे व तोटे स्पष्ट करा?

उत्तर : बाह्यसेवा (आऊटसोर्सिंग) ही अशी प्रक्रिया आहे की, ज्यात व्यवसायाचे काही भाग अथवा कार्ये पूर्ण करण्यासाठी बाह्य विशेषज्ञ सेवा देणाऱ्या व्यक्तीकडे अथवा संस्थेकडे काही विशिष्ट रक्कम देऊन सोपवली जातात. आऊटसोर्सिंग सेवा घेणाऱ्या संस्थेशी अथवा कंपन्यांशी सेवा देणारी व्यक्ती अथवा ठेकेदार काही मुल्यांच्या मोबदल्यात काही सेवा प्रदान करण्यासाठी लेखी करार करतात. सेवा देणाऱ्याकडे कामे सोपवल्यानंतर, ते काम सेवा देणाऱ्या संस्थेच्या अपेक्षेप्रमाणे पूर्ण करणे, ही जबाबदारी सेवा देणाऱ्या ठेकेदाराची असते. जेव्हा सुरक्षा, उपहारगृहे, स्वच्छतागृहे इत्यादी सेवांचे आऊटसोर्सिंग केले जाते, तेव्हा सुरक्षा कर्मचारी उपहारगृहातील कर्मचारी व स्वच्छता करणारे कर्मचारी हे सेवा देणाऱ्या ठेकेदाराचे कर्मचारी असतात. ते जरी कंपनीच्या आवारात काम करीत असले, तरी ते सेवा घेणाऱ्या कंपनीचे कर्मचारी नसतात. अनेक संस्था, संघटना, कंपनी, कॉर्पोरेट कार्यालये, सरकारी अस्थापना, मोठे दवाखाने, मोठी दुकाने, मॉलस्, मोठ्या हौसिंग सोसायट्या, कार्यालये इत्यादी आपल्या येथील व्यवसायदृष्ट्या कमी महत्त्वाचे काम. जसे, कॅन्टीन, सुरक्षा, स्वच्छतागृहे इत्यादी कामे बायसेवा संस्थांकडे सुपूर्त करतात. त्याचप्रमाणे लग्न समारंभ, लग्नाचे वार्षिक समारंभ, जन्म समारंभ यांसारख्या कार्यक्रमाचेसुद्धा नियोजन बायसेवा संस्थेकडून केले जाते. काही वेळा संस्था अथवा कंपन्या आपल्या व्यवसायाची सर्व कामे अंतर्गत कर्मचाऱ्यांद्वारे व्यवस्थितरीत्य हाताळू शकत नाहीत. तसेच व्यवसायाची काही कार्ये क्षणिक अथवा तात्पुरती करावयाची असतात. अशा वेळी संस्था अशी तात्पुरती कामे करण्यासाठी कर्मचारी भरती व नेमणुका करू इच्छित नाहीत. बऱ्याचशा सेवांसाठी अतिशय सुदयम, आकर्षक कौशल्याची गरज असते, ती गरज संस्था पूर्ण करू शकत नाही. जागतिक स्तरावर वाढत्या स्पर्धांमुळे बहुतांशी कंपन्या आपल्या उत्पादनाची गुणवत्ता सुधारण्याकडे आपले लक्ष केंद्रित करीत आहेत. यासाठी त्या संस्था कमी महत्त्वाच्या व्यावसायिक कार्याचे आऊटसोर्सिंग करतात व अति महत्त्वाच्या कामांवर आपले लक्ष पूर्णपणे केंद्रित करतात. बाह्यसेवा किंवा आऊटसोर्सिंगचे फायदे कंपनीला दोन मार्गांनी होतात : 

                   (अ) उत्पादनाचा एकूण खर्च कमी होतो. बायसेवेमुळे स्वस्त भावात मजूर मिळतात.

                   (ब) कार्याचा काही भाग विशेषज्ञांच्या सेवांमुळे उत्तम कार्यक्षमतेने व कमी खर्चात पूर्ण करता येतो.

(ब) बाह्यसेवा (आऊटसोर्सिंगचे) फायदे :

(१) एकूण किमतीचे फायदे : बाह्यसेवेमुळे कंपनीच्या स्वत:च्या एकूण खर्चामध्ये घट होते. उत्पादन खर्च कमी होतो. बाह्यसेवा घेतल्यामुळे कर्मचारी वर्ग नेमण्याची आवश्यकता कमी होते. परिणामी कर्मचारी भरतीचा व त्यांच्यावर प्रशिक्षण व करण्यात येणारा इतर खर्च कमी होतो अथवा असा खर्च करावा लागत नाही. तसेच बाह्यसेवांचा खर्च हा संस्थेस मोठ्या कर्मचारी वर्गावर केल्या जाणाऱ्या एकूण खर्चापेक्षा फार कमी असतो.

२) उदयोजक, रोजगार आणि निर्यातीस उत्तेजन : ज्या देशातून बाह्यसेवा केली जाते, त्या देशात उदयोगधंदा, अंतर्गत व्यापार व आंतरराष्ट्रीय व्यापार यांना चालना मिळते.

३) कमी मनुष्यबळ खर्च : प्रत्येक संस्थेमध्ये यंत्रे कार्यरत करण्यासाठी, दैनंदिन कामे करण्यासाठी, संस्थेची मुख्य कामे करण्यासाठी, व्यवसायाचा कारभार प्रशासित व व्यवस्थापित करण्यासाठी मनुष्यबळाची फार मोठ्या प्रमाणात आवश्यकता असते. कर्मचारी वर्गाची कायम तत्त्वावर भरती करण्याचा खर्च व त्यांच्या नेमणुका, प्रशिक्षण इत्यादींवर होणारा खर्च फार अफाट असतो. बाह्यसेवेमुळे मनुष्यबळ कमी खर्चात मिळवणे शक्य होते. काही व्यावसायिक प्रक्रियेत बाह्यसेवा फायदेशीर ठरतात.

४) व्यावसायिक, तज्ज्ञ आणि गुणवत्तेच्या सेवांचा लाभ : साधारणपणे बायसेवासंबंधित क्षेत्रातील विशेषज्ञांकडे व

कुशल विक्रेत्यांकडे संस्थेची काही कामे पूर्ण करण्यासाठी सोपवली जातात. हे सर्व विशेषज्ञ व तज्ज्ञ उच्च दर्जाची सेवा पुरवतात. त्यांच्याकडून चुका कमी होतात, मालाचे नुकसान कमी होते व गैरवापर

टाळला जातो.

५)आधार देण्याऐवजी मूळ प्रक्रियेवर भर : संस्थेची काही कामे बायसेवा देणाऱ्या कंपनीकडे सोपवल्यामुळे मुख्य व्यवसायाची प्रक्रिया अधिक व्यवस्थित व बळकट करता येते. तसेच, अशा संस्थेला आपल्या उत्पादनांचा व सेवांचा दर्जा सुधारण्यासाठी अति महत्त्वाच्या व मुख्य कामांकडे आपले लक्ष पूर्णपणे केंद्रित करता येते.यामुळे संस्थेची उलाढाल वाढते व नफा वृद्धी होते.

६) गुंतवणुकीची आवश्यकता कमी : कुशल कर्मचाऱ्यांच्या अभावामुळे काही कंपन्या व्यवसायाच्या काही कामांचे आऊटसोर्सिंग करतात. तसेच, उत्पादन खर्च कमी करण्यासाठी आणखी काही कामांचेही आऊटसोर्सिंग करतात. परिणामी, कंपनीला फक्त उर्वरित कामांचे व्यवस्थापन करावे लागते. यामुळे कंपनीची वित्तीय गुंतागुंतीची गरज फार कमी होते.

७) कार्यक्षमता आणि उत्पादकतेत वाढ : पुष्कळ वेळा काही कंपन्या अथवा व्यावसायिक संस्था काही अवघड कामे व्यवस्थितपणे करवून घेण्यासाठी संबंधित क्षेत्रातील विशेषज्ञांकडे सोपवतात. बायसेवा देणाऱ्या कंपनीकडे संबंधित कामासंदर्भात सखोल ज्ञान, अनुभव, आवश्यक साधनसामग्री व तांत्रिक कौशल्य असते. असे विशेषज्ञ अथवा कंपन्या व्यवहारातील अवघड कामे अथवा सोपवलेली कामे, काम सोपवणाऱ्या संस्थेच्या तुलनेत अतिशय व्यवस्थितपणे व उत्तमरितीने करतात. परिणामी, सोपवलेली कामे जलद गतीने तसेच जास्त कार्यक्षमतेने केली जातात व त्यापासून उच्च दर्जाची गुणवत्ता मिळू शकते.

८) ज्ञानाची देवाण-घेवाण : पुष्कळ वेळा संबंधित क्षेत्रातील विशेषज्ञांकडे व कुशल कंपन्यांकडे संस्थेची काही कामे पूर्ण करण्यासाठी सोपवली जातात. अशा कंपन्या संस्थेतील कर्मचाऱ्यांबरोबर काम करताना आपले ज्ञान, अनुभव, तांत्रिक कौशल्य इत्यादींचे आदान- प्रदान करतात. आऊटसोर्सिंगचा हा एक महत्त्वाचा फायदा संस्थेला मिळतो. कंपनीचे कौशल्य, संस्था विशिष्ट प्रकारच्या सेवांच्या निर्मितीसाठी करतात. ही कंपनी वेगवेगळ्या संस्थांमध्ये केलेल्या कामांचे ज्ञान व अनुभव याचे संस्थेतील कर्मचाऱ्यांशी आदान-प्रदान करतात. अशा प्रकारे आऊटसोर्सिंगमुळे काम अधिक प्रभावी होते. उदयोगांमध्ये कंपनीचा नावलौकिक वाढतो

बाह्यसेवेचे दोष/तोटे :

क)बाहयसेवा कार्याचे दोष पुढीलप्रमाणे सांगता येतील :

१)ग्राहकांकडे लक्ष नाही : बाह्यसेवा देणारी कंपनी एकाच वेळी अनेक संस्थांना आपली विशेष सेवा प्रदान करीत असते. या परिस्थितीमध्ये सर्वांनाच समान न्याय मिळेल याची खात्री नसते. महत्त्वाच्या बाबींकडे किंवा मुख्य कामावर दुर्लक्ष होऊ शकते व त्यामुळे योग्य दर्जाची सेवा मिळेलच याची खात्री नसते. त्याचा संस्थेला त्रास होतो.

(२) सुरक्षा आणि गोपनियतेचा धोका : जेव्हा कोणतीही संस्था आपल्या व्यवसाय प्रक्रियेचे आऊटसोर्सिंग करते, तेव्हा बाह्यसेवा देणाऱ्या संस्थेकडून व्यवसायातील संवेदनशील (गुप्त) माहितीचा गैरवापर होण्याचा धोका असतो. तसेच संस्थेच्या गुप्त माहितीचा ठेकेदार गैरवापर करून व्यवसायाची सुरक्षा धोक्यात आणू शकतो.

(३) असंतोषजनक सेवा : जर सेवा घेणाऱ्या संस्थेने किंवा कंपनीने योग्य निवड करून बायसेवा पुरवणाऱ्या संस्थेची निवड केली नसेल, तर अनेक समस्या निर्माण होऊ शकतात. जसे, कामाचा दर्जा योग्य नसणे, कामास विलंब होणे किंवा अशा वेळेला मग दर्जाबाबत तडजोड करावी लागणे.

(४) नैतिक समस्या-  काही बाबतीत जेव्हा संस्था आपल्या व्यवसायातील बिन महत्त्वाच्या प्रक्रियांचे आऊटसोर्सिंग करतात, तेव्हा त्या संस्था नैतिक बाबींकडे दुर्लक्ष करतात. त्यामुळे स्वत:च्या देशातून रोजगाराच्या संधी दूर जातात. ही एक मुख्य नैतिक समस्या आहे. त्यामुळे आपल्या देशात बेरोजगारीची समस्या निर्माण होते.