१.सूक्ष्म अर्थशास्त्र व स्थूल अर्थशास्त्र परिचय (Introduction of Micro Economics and Macro Economics

https://shrikant89.blogspot.com

           

प्रकरण १. सूक्ष्म अर्थशास्त्र आणि स्थूल अर्थशास्त्राचा परिचय                                                      स्वाध्याय

प्रश्न.१ योग्य पर्याय निवडा.(गुण-१)
(१) अर्थशास्त्राची शाखा, जी संसाधन वाटपाशी संबंधित आहे.
(अ) सूक्ष्म अर्थशास्त्र (ब) स्थूल अर्थशास्त्र (क) अर्थमिती (ड) यांपैकी काहीही नाही
पर्याय: (१) अ, ब, क (२) अ, ब (३) फक्त अ (४) वरीलपैकी नाही
उत्तर- (३) फक्त अ.
(२) सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील संकल्पना
(अ) राष्ट्रीय उत्पन्न(ब) सामान्य किंमत पातळी (क) घटक किंमत (ड) उत्पादन किंमत
पर्याय: (१) ब, क (२) ब, क, ड (३) अ, ब, क (४) क, ड
उत्तर-(४) क, ड.
(३) सूक्ष्म अर्थशास्त्रीय विश्लेषणात वापरली जाणारी पद्धत.
(अ) राशी पद्धत (ब) समग्र पद्धत (क) विभाजन पद्धत (ड) सर्वसमावेशक पद्धत
पर्याय : (१) अ, क, ड (२) ब, क, ड (३) फक्त क (४) फक्त अ
उत्तर- (३) फक्त क.
(४) स्थूल अर्थशास्त्र पुढील संकल्पनांचा अभ्यास करते.
(अ) संपूर्ण अर्थव्यवस्था (ब) आर्थिक विकास (क) एकूण पुरवठा (ड) उत्पादन किंमत
पर्याय : (१) अ, ब, क (२) ब, क, ड (३) फक्त ड (४) अ, ब, क, ड
उत्तर- (१) अ, ब, क.
(५) स्थूल अर्थशास्त्राची व्याप्ती
(अ) उपभोग फलन (ब) गुंतवणूक फलन (क) वैयक्तिक मागणी (ड) रोजगार पातळी
पर्याय: (१) अ, ब, ड (२) ब, क, ड (३) फक्त ड (४) फक्त क
उत्तर : (१) अ, ब, ड.

प्रश्न २.सहसंबंध पूर्ण करा (गुण-१)
(१) सूक्ष्म अर्थशास्त्र : विभाजन पद्धत ::स्थूल अर्थशास्त्र : राशी पद्धत
(२) सूक्ष्म अर्थशास्त्र : झाड :: स्थूल अर्थशास्त्र: जंगल
(३) स्थूल अर्थशास्त्र : उत्पन्न आणि रोजगार सिद्धांत:: सूक्ष्म अर्थशास्त्र : वस्तू व सेवा यांच्या किंमत निश्चितीचे   सिद्धांत / उत्पादन घटकांच्या किंमत निश्चितीचे सिद्धांत/आर्थिक कल्याणाचे सिद्धांत
(४) मॅक्रोस : स्थूल अर्थशास्त्र :: मायक्रोस: सूक्ष्म अर्थशास्त्र
(५) सर्वसाधारण समतोल : स्थूल अर्थशास्त्र :: आंशिक अर्थशास्त्र : सूक्ष्म अर्थशास्त्र

प्रश्न.३ पुढील उदाहरणांच्या आधारे संकल्पना ओळखून ती स्पष्ट करा.(गुण-२)
(१) गौरीने एका विशिष्ट उद्योगातील वैयक्तिक उत्पन्नाची माहिती गोळा केली.
उत्तर :
(अ) उदाहरणातील संकल्पना : वैयक्तिक घटक अभ्यास.
(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : अर्थव्यवस्थेतील एखादया विशिष्ट घटकाचा स्वतंत्रपणे केलेला अभ्यास म्हणजे वैयक्तिक घटक अभ्यास होय. उदा.सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विशिष्ट उदयोगाचा, वैयक्तिक उत्पन्नाचा केलेला अभ्यास.

(२) रमेशने उत्पादनविषयक सर्व निर्णय स्वत: घेण्याचे ठरवले. उदा.काय आणि कसे उत्पादन करावे?
उत्तर :
(अ) उदाहरणातील संकल्पना : मुक्त बाजार अर्थव्यवस्थेतील व्यावसायिक निर्णय.
(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : मुक्त बाजार अर्थव्यवस्थेत उत्पादकाला किंवा व्यावसायिकाला उत्पादन क्षेत्रातील कार्यक्षमतेसाठी निर्णय घ्यावे लागतात. हा निर्णय म्हणजेच मुक्त बाजार अर्थव्यवस्थेतील व्यावसायिक निर्णय होत. व्यावसायिकाला किंमत, उत्पादनखर्च इत्यादींसंबंधीही व्यावसायिक निर्णय घ्यावे लागतात. या व्यावसायिक निर्णयांत शासन किंवा इतर कोणत्या यंत्रणेचा हस्तक्षेप नसतो.

(३) शबानाने आपल्या कारखान्यातील कामगारांना वेतन आणि बँक कर्जावरील व्याज दिले.
उत्तर :
(अ) उदाहरणातील संकल्पना : उत्पादन घटकांचे मोबदले देणे.
(ब) संकल्पनेचे स्पष्टीकरण : वस्तूंच्या उत्पादनासाठी भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजक हे उत्पादन घटक आवश्यक असतात. या उत्पादन घटकांना उत्पादनाच्या प्रकीयेत सहभागी झाल्याबद्दल उत्पादकाकडून अनुक्रमे खंड, वेतन, व्याज व नफा हे मोबदले प्राप्त होतात.
 
प्रश्न.४  पुढील विधानांशी आपण सहमत किंवा असहमत आहात ते सकारण स्पष्ट करा. (गुण-४)
(१) सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती अमर्याद आहे.
उत्तर : या विधानाशी मी असहमत आहे.
कारणे : (१) सूक्ष्म अर्थशास्त्राला इंग्रजीमध्ये Microeconomics असे म्हणतात. इंग्रजीतील Micro या शब्दाची उत्पत्ती मूळ ग्रीक शब्द Mikros या शब्दापासून झाली आहे. Mikros या शब्दाचा मराठी अर्थ अत्यंत लहान किंवा एक-दशलक्षांश भाग असा होतो. म्हणजेच सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे अर्थव्यवस्थेतील अत्यंत सूक्ष्म घटकांचा अभ्यास करते.
(२) सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विशिष्ट कुटुंब, विशिष्ट उत्पादन संस्था, वैयक्तिक मागणी, वैयक्तिक पुरवठा, वैयक्तिक उत्पन्न, विशिष्ट वस्तूंची किंमत इत्यादींचा अभ्यास केला जातो.
(३) सूक्ष्म अर्थशास्त्रात एखादा उपभोक्ता महत्तम समाधान कशा प्रकारे प्राप्त करतो व एखादा उत्पादक किंवा उत्पादनसंस्था/पेढी महत्तम नफा कशा प्रकारे प्राप्त करते याचा अभ्यास केला जातो. सूक्ष्म अर्थशास्त्रात समग्र घटकांचा अभ्यास केला जात नाही. त्यामुळे सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे समुच्चयात्मक स्वरूपाचे नसून व्यक्तिगत स्वरूपाचे असते. म्हणून सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती अमर्याद नसून मर्यादित आहे.
 
(२) स्थूल अर्थशास्त्रात वैयक्तिक वर्तनाचा अभ्यास केला जातो.
उत्तर : या विधानाशी मी असहमत आहे.
कारणे : (१) स्थूल अर्थशास्त्रात विशिष्ट ग्राहक, वैयक्तिक मागणी, विशिष्ट विक्रेता, वैयक्तिक पुरवठा, विशिष्ट वस्तूच्या किमतीचे निर्धारण इत्यादी वैयक्तिक घटकांचा अभ्यास केला जात नाही.
(२) सूक्ष्म अर्थशास्त्रात वैयक्तिक घटकांचा अभ्यास केला जातो. सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विशिष्ट ग्राहकाच्या महत्तम उपयोगिता प्राप्तीचे आणि विशिष्ट उत्पादकाच्या महत्तम नफा प्राप्तीचे विश्लेषण केले जाते.
(३) परंतु स्थूल अर्थशास्त्रात समग्र आर्थिक चलांचा, त्यांच्यातील फलनात्मक संबंधाचा व परस्परावलंबनाचा तसेच त्यांच्या निर्धारणाचा, त्यांच्यातील बदलांचा व चढउतारांच्या कारणांचा अभ्यास केला जातो. म्हणून स्थूल अर्थशास्त्रात वैयक्तिक वर्तनाचा अभ्यास केला जात नाही, तर समग्र घटकांच्या वर्तनाचा अभ्यास केला जातो.
 
(३) स्थूल अर्थशास्त्र हे सूक्ष्म अर्थशास्त्रापेक्षा वेगळे आहे.
उत्तर : या विधानाशी मी सहमत आहे.
कारणे :
(१) स्थूल अर्थशास्त्र हे संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास करणारे अर्थशास्त्र आहे. सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे अर्थव्यवस्थेतील विशिष्ट घटकांचा अभ्यास करणारे अर्थशास्त्र आहे.
(२) स्थूल अर्थशास्त्रात समग्र मागणी, समग्र पुरवठा, राष्ट्रीय उत्पन्न, सर्वसाधारण किंमत पातळी इत्यादी समग्र आर्थिक घटकांचा अभ्यास केला जातो. सूक्ष्म अर्थशास्त्रात वैयक्तिक मागणी, वैयक्तिक पुरवठा, वैयक्तिक उत्पन्न इत्यादी वैयक्तिक आर्थिक घटकांचा अभ्यास केला जातो.
(३) स्थूल अर्थशास्त्र सर्वसाधारण समतोलावर भर देते. सूक्ष्म अर्थशास्त्र आंशिक समतोलावर भर देते.
(४) स्थूल अर्थशास्त्र राशी किंवा एकत्रीकरण पद्धतीचा वापर करते. सूक्ष्म अर्थशास्त्र विभाजन पद्धतीचा वापर करते. म्हणून स्थूल अर्थशास्त्र हे सूक्ष्म अर्थशास्त्रापेक्षा वेगळे आहे.
 
(४) सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विभाजन पद्धतीचा वापर केला जातो.
उत्तर : या विधानाशी मी सहमत आहे.
कारणे :
(१) सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अर्थव्यवस्थेतील वैयक्तिक आर्थिक घटकांचा अभ्यास केला जातो. उदा. विशिष्ट घटकांचा  अभ्यास.
(२) वैयक्तिक आर्थिक घटकांच्या अभ्यासासाठी सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अर्थव्यवस्थेचे लहानात लहान वैयक्तिक आर्थिक घटकांमध्ये विभाजन केले जाते.
(३) विभाजनानंतर प्रत्येक विशिष्ट घटकाचा स्वतंत्रपणे तपशीलवार अभ्यास केला जातो.
      म्हणून सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विभाजन पद्धतीचा वापर केला जातो.
 
(५) सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे उत्पन्न सिद्धांत म्हणून ओळखले जाते.
उत्तर : या विधानाशी मी असहमत आहे.
कारणे :
(१) उत्पन्न सिद्धांताचा समावेश सूक्ष्म अर्थशास्त्रात न होता स्थूल अर्थशास्त्रात होतो.
(२) वस्तूंच्या व सेवांच्या किमती या त्यांच्या मागणीच्या व पुरवठ्याच्या समतोलातून कशा प्रकारे ठरतात याचा सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अभ्यास केला जातो.
(३) भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजक या चार उत्पादन घटकांच्या किमती (मोबदले) म्हणजेच अनुक्रमे खंड, वेतन, व्याज व नफा हेत्यांच्या मागणीच्या व पुरवठ्याच्या समतोलातून कशा प्रकारे ठरतात, याचाही सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अभ्यास केला जातो. म्हणून सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे उत्पन्न सिद्धांत म्हणून ओळखले न जाता किंमत सिद्धांत किंवा मूल्य सिद्धांत म्हणून ओळखले जाते.
 
(६) स्थूल अर्थशास्त्रात आंशिक समतोलाचे विश्लेषण केले जाते.
उत्तर : या विधानाशी मी असहमत आहे.
कारणे :
(१) स्थूल अर्थशास्त्र समतोलाच्या संदर्भात संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा विचार करते. त्यामुळे स्थूल अर्थशास्त्र हे सर्वसाधारण समतोलाच्या विश्लेषणाशी संबंधित आहे.
(२) स्थूल अर्थशास्त्र एकाच वेळेस अनेक समग्रलक्षी आर्थिक चले, त्यांचे आंतरसंबंध, परस्परावलंबन इत्यादींचा अभ्यास करते.
(३) स्थूल अर्थशास्त्र हे सर्व घटक इतर सर्वांशी संबंधित असतात या गृहीतकाचा वापर करते. उदा., स्थूल अर्थशास्त्र हे एकूण मागणी व एकूण पुरवठा यांतील समतोल हा केवळ सर्वसाधारण किंमत पातळी निश्चित करीत नाही, तर त्याच वेळी एकूण उत्पन्न पातळी व एकूण रोजगार पातळीही कशी निश्चित करतो याचे स्पष्टीकरण करते.
म्हणून स्थूल अर्थशास्त्रात आंशिक समतोलाचे विश्लेषण केले जात नाही, तर समग्र समतोलाचे विश्लेषण केले जाते.
 
प्रश्न ५.  पुढील प्रश्नांची सविस्तर उत्तरे लिहा : (प्रत्येकी ८ गुण)
(१) सूक्ष्म अर्थशास्त्राची वैशिष्ट्ये सांगा.
उत्तर : सूक्ष्म अर्थशास्त्राची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत
(१) वैयक्तिक आर्थिक घटकांचा अभ्यास :
                 सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अर्थव्यवस्थेतील विशिष्ट घटकांच्या आर्थिक वर्तनाचा अभ्यास केला जातो.
उदा. विशिष्ट कुटुंब, विशिष्ट उत्पादन संस्था, विशिष्ट वस्तूंची किंमत विशिष्ठ उत्पादन इत्यादींचा अभ्यास केला जातो.
(२) किंमत सिद्धांत म्हणून ओळख :
            सूक्ष्म अर्थशास्त्रात वस्तू आणि सेवांच्या तसेच भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजक या उत्पादन घटकांच्या किमती कशा निश्चित होतात, याचा अभ्यास केला जातो. म्हणूनच सूक्ष्म अर्थशास्त्राला किंमत सिद्धांत किंवा मूल्य सिद्धांत असेही म्हटले जाते.
(३) आंशिक समतोलावर भर :
            सूक्ष्म अर्थशास्त्रात एक उपभोक्ता किंवा एक उत्पादन संस्था इत्यादी वैयक्तिक आर्थिक घटकांना इतर आर्थिक घटकांपासून बाजूला काढून त्यांच्या समतोलाचे स्वतंत्रपणे विश्लेषण केले जाते. म्हणजेच सूक्ष्म अर्थशास्त्रीय विश्लेषण हे आंशिक समतोलाचे विश्लेषण असते. आंशिक समतोल विश्लेषणात ‘इतर परिस्थिती कायम असताना’ या मूलभूत गृहीतकाचा आधार घेऊन विवेचनाची सुरुवात केली जाते.
(४) विशिष्ट गृहीतकांवर आधारित :
               सूक्ष्म अर्थशास्त्रीय विश्लेषण हे पूर्ण रोजगार, शुद्ध भांडवलशाही, पूर्ण स्पर्धा, सरकारचे निर्हस्तक्षेपाचे धोरण इत्यादी गृहीतकांवर आधारित असते.परंतु वास्तवात अशी परिस्थिती आढळत नाही. सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील बहुतांश सिद्धांत हे ‘इतर परिस्थिती कायम असताना’ या गृहीतकावर आधारित आहेत.
(५) विभाजन पद्धतीचा पद्धतीचा वापर :
           सूक्ष्म अर्थशास्त्रात अर्थव्यवस्थेचे लहानात लहान वैयक्तिक आर्थिक घटकांमध्ये विभाजन केले जाते व त्यानंतर प्रत्येक विशिष्ट घटकाचा स्वतंत्रपणे, तपशीलवार अभ्यास केला जातो. म्हणजेच सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विभाजन पद्धतीचा वापर केला जातो.
(६) सीमांत तत्त्वाचा वापर :
              उपभोक्ता व उत्पादक याद्वारे सीमांत परिणामाच्या तत्त्वानुसार विविध आर्थिक निर्णय घेतले जातात. त्यामुळे सूक्ष्म अर्थशास्त्रात विश्लेषणाचे साधन म्हणून सीमांत तत्त्वाचा वापर केला जातो.
(७) बाजार रचनांचे विश्लेषण :
        पूर्ण स्पर्धा, मक्तेदारी अल्पाधिकार, मक्तेदारीयुक्त स्पर्धा इत्यादी बाजारपेठांच्या रचनेचे आणि या बाजारपेठांमध्ये वस्तूंच्या किमती व उत्पादनाचे परिमाण कसे निश्चित होते, याचे सूक्ष्म अर्थशास्त्राद्वारे स्पष्टीकरण केले जाते.
(८) मर्यादित व्याप्ती :
         सूक्ष्म अर्थशास्त्रात बेरोजगारी, भाववाढ किंवा मंदी, दारिद्र्य, व्यवहारतोलातील शेष इत्यादी राष्ट्रीय पातळीवरील आर्थिक समस्यांची चर्चा होत नाही. त्यामुळे सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती मर्यादित आहे.

(२) सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती स्पष्ट करा.
उत्तर : सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती ही किंमत सिद्धांत आणि साधनसामग्रीचे वाटप ही आहे. कोणत्या वस्तूचे उत्पादन करावे, ते किती प्रमाणात करावे, उत्पादन कुणी करावे, कोणत्या पद्धतीने उत्पादन करावे, उत्पादित वस्तू व सेवांचे लोकांमध्ये विभाजन कसे करावे, साधनसामग्रीचे उत्पादन व उपभोग यांसाठी कार्यक्षम वितरण कसे करावे इत्यादी आर्थिक प्रश्न सोडवण्यावर सूक्ष्म अर्थशास्त्र भर देते.
या अनुषंगाने सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येते
(१) वस्तू व सेवा यांच्या किंमत निश्चितीचे सिद्धांत :
              सूक्ष्म अर्थशास्त्रात वस्तू व सेवांच्या किंमत निर्धारणाचा अभ्यास केला जातो. वस्तूंच्या व सेवांच्या किमती या त्यांच्या मागणीच्या व पुरवठ्याच्या समतोलातून ठरतात. त्यामुळे सूक्ष्म अर्थशास्त्रात मागणी, पुरवठा, उत्पादनखर्च, उत्पादन फलन यांच्या सिद्धांतांचा समावेश होतो.
(२) उत्पादन घटकांच्या किंमत निश्चितीचे सिद्धांत :
           सूक्ष्म अर्थशास्त्रात उत्पादन घटकांच्या किंमत निर्धारणाचाही अभ्यास केला जातो. भूमी, श्रम, भांडवल व संयोजक या चार उत्पादन घटकांच्या किमती (मोबदले) म्हणजेच अनुक्रमे खंड, वेतन, व्याज व नफा हे त्यांच्या मागणीच्या व पुरवठ्याच्या समतोलातून ठरतात. त्यामुळे सूक्ष्म अर्थशास्त्रात खंड, वेतन, व्याज व नफा यांच्या सिद्धांतांचा समावेश होतो.
(३) आर्थिक कल्याणाचे सिद्धांत :
          सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या व्याप्तीत आर्थिक कल्याणाच्या सिद्धांतांचा समावेश होतो. आर्थिक कल्याण हे प्रामुख्याने साधनसामग्रीच्या कार्यक्षम वाटपाशी संबंधित असते. साधनसामग्रीच्या झालेल्या वाटपामुळे संपूर्ण समाजाला महत्तम समाधान प्राप्त होत असेल तर ते वाटप कार्यक्षम वाटप असते. साधनांच्या कार्यक्षम वाटपामुळे समाजाचे जास्तीत जास्त आर्थिक कल्याणाचे उद्दिष्ट साध्य होते.
सूक्ष्म अर्थशास्त्रात पुढील आर्थिक कार्यक्षमतांचा अभ्यास केला जातो .
अ) उत्पादन क्षेत्रातील कार्यक्षमता : 

  उपलब्ध साधनसामग्रीच्या मदतीने जास्तीत जास्त उत्पादन घडवून आणणे, म्हणजे उत्पादन क्षेत्रातील कार्यक्षमता होय. सूक्ष्म अर्थशास्त्र उपलब्ध साधनसामग्रीच्या आधारे महत्तम उत्पादन कशा प्रकारे घडवून आणता येईल, याचे स्पष्टीकरण करते.
ब) उपभोगाच्या क्षेत्रातील कार्यक्षमता : 

    संपूर्ण समाजास जास्तीत जास्त समाधान प्राप्त होईल, अशा पद्धतीने उत्पादित वस्तू व सेवांचे लोकांमध्ये वितरण होणे म्हणजे उपभोगाच्या क्षेत्रातील कार्यक्षमता होय. सूक्ष्म अर्थशास्त्र महत्तम समाधान कशा प्रकारे प्राप्त होईल याचे स्पष्टीकरण करते.
क) एकूण आर्थिक कार्यक्षमता : 

    लोकांना प्राधान्याने हव्या असणाऱ्या वस्तूंचे उत्पादन होणे म्हणजे एकूण आर्थिक कार्यक्षमता होय. सूक्ष्म अर्थशास्त्र एकूण आर्थिक कार्यक्षमता कशी प्राप्त होईल, याचे स्पष्टीकरण करते.
                 वरील विवेचनावरून असे दिसून येते की,
                सूक्ष्म अर्थशास्त्राच्या व्याप्तीत किंमत सिद्धांत व साधनसामग्रीचे वाटप यांचा समावेश होतो. म्हणजेच या शाखेत संपूर्ण अर्थव्यवस्थेशी संबंधित समग्र परिमाणांचा अभ्यास केला जात नाही. या शाखेत बेकारी, दारिद्र्य, उत्पन्नाची विषमता यांसारख्या राष्ट्रीय पातळीवरील आर्थिक समस्यांचा अभ्यास केला जात नाही. आर्थिक वृद्धीचे सिद्धांत, व्यापारचक्रांचे सिद्धांत, चलनविषयक व राज्यवित्तीय धोरणे इत्यादी घटक या शाखेच्या अभ्यासाच्या कक्षेबाहेर आहेत. त्यामुळे स्थूल अर्थशास्त्राच्या तुलनेत सूक्ष्म अर्थशास्त्राची व्याप्ती मर्यादित आहे.
 
(३) सूक्ष्म अर्थशास्त्राचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर :
(१) किंमत निर्धारण स्पष्टीकरण :

    मागणी व पुरवठ्याच्या समतोलातून वस्तू व सेवा आणि उत्पादन घटकांच्या किमती कशा ठरतात, याचे स्पष्टीकरण सूक्ष्म अर्थशास्त्रात केले जाते.
(२) मुक्त बाजारपेठीय अर्थव्यवस्थेची कार्यपद्धती समजण्यास उपयोगी :

   मागणी व पुरवठ्याच्या तत्त्वानुसार मुक्त बाजारपेठीय (भांडवलशाही) अर्थव्यवस्थेचे कार्य कशा प्रकारे चालते, याच्या स्पष्टीकरणासाठी सूक्ष्म आर्थिक सिद्धांत उपयोगी ठरतात. सूक्ष्म अर्थशास्त्र कोणते उत्पादन करावे, कसे उत्पादन करावे, किती उत्पादन करावे यांसारखे आर्थिक निर्णय खाजगी पातळीवर घेण्यास वैयक्तिक उत्पादकास उपयुक्त ठरते
(३) विदेशी व्यापारासाठी उपयुक्त  :
         आंतरराष्ट्रीय व्यापारापासून लाभ, विनिमय दराची निश्चिती, जकातींचे परिणाम इत्यादींचे स्पष्टीकरण करण्यासाठी सूक्ष्म विश्लेषण उपयुक्त ठरते
(४) आर्थिक प्रारूपांच्या निर्मितीत उपयुक्त :
            अर्थव्यवस्थेतील गुंतागुंतीची आर्थिक परिस्थिती स्पष्ट करणाऱ्या प्रारूपांच्या निर्मितीत सूक्ष्म अर्थशास्त्र उपयुक्त ठरते. सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील अनेक संज्ञा,संकल्पना, आर्थिक परिभाषा, विश्लेषणाची साधने यांनी अर्थशास्त्राला मौलिक स्वरूप प्राप्त करून दिले आहे.
(५) उद्योजकांना व्यावसायिक निर्णय घेण्यासाठी उपयोग :
              किंमत, उत्पादनखर्च, गुंतवणूक, महत्तम उत्पादकता,वस्तूचा भविष्यकालीन मागणीचा अंदाज इ.संबंधी निर्णय घेण्यासाठी उद्योजकांना सूक्ष्म अर्थशास्त्रातील किंमत सिद्धांताचा अभ्यास उपयुक्त ठरतो.
(६) शासनास उपयुक्त :
                आर्थिक धोरणे आखण्यासाठी शासनास सूक्ष्म विश्लेषणाचा उपयोग होतो. करविषयक घोरणे, सार्वजनिक खर्चविषयक धोरणे, किंमतविषयक धोरणे, साधनांच्या कार्यक्षम वाटपासंबंधी धोरणे इत्यादी धोरणे आखण्यासाठी सूक्ष्म विश्लेषण शासनास मार्गदर्शन करते.
(७) कल्याणकारी अर्थशास्त्राचा आधार :
          सूक्ष्म अर्थशास्त्रात आर्थिक कल्याणाच्या निकषांची चिकित्सा होते. साधनांचा अपव्यय टाळून महत्तम कल्याणाचे उद्दिष्ट कसे साधता येते, याचे विवेचन सूक्ष्म अर्थशास्त्रात केले जाते.
                 अशा प्रकारे सूक्ष्म अर्थशास्त्र हे सैद्धांतिक तसेच व्यावहारिक दृष्ट्याही अत्यंत महत्त्वाचे आहे.
 
(४) स्थूल अर्थशास्त्राची संकल्पना वैशिष्ट्यांसह स्पष्ट करा
उत्तर : (१) स्थूल अर्थशास्त्र हे समग्रलक्षी अर्थशास्त्र किंवा समष्टी अर्थशास्त्र म्हणूनही ओळखले जाते. स्थूल अर्थशास्त्राला इंग्रजीत Macro Economics असे म्हणतात. इंग्रजीतील ‘Macro हा शब्द ग्रीक भाषेतील ‘Makros’ या शब्दापासून घेतलेला आहे. ‘Macro’ या शब्दाचा अर्थ मोठा, समग्र किंवा स्थूल (एकूण) असाहोतो. यावरून स्थूल अर्थशास्त्रात संपूर्ण अर्थव्यवस्थेच्या पातळीवरील समग्र आर्थिक घटकांचा अभ्यास केला जातो. अर्थशास्त्र उत्पन्न व रोजगार सिद्धांत किंवा उत्पन्न विश्लेषण म्हणूनही ओळखले जाते.
स्थूल अर्थशास्त्राची वैशिष्ट्ये पुढीलप्रमाणे आहेत
(१) समग्र घटकांचा अभ्यास :
             स्थूल अर्थशास्त्रात संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा अभ्यास केला जातो. संपूर्ण अर्थव्यवस्थेच्या पातळीवरील राष्ट्रीय उत्पादन, राष्ट्रीय उत्पन्न, एकूण रोजगार पातळी, एकूण मागणी, एकूण पुरवठा, एकूण उपभोग, एकूण गुंतवणूक, सर्वसाधारण किंमत पातळी इत्यादी समग्र घटकांचा अभ्यास या शाखेत होतो.
(२) उत्पन्न विश्लेषण :

   स्थूल अर्थशास्त्र हे उत्पन्न व रोजगार सिद्घांत किंवा उत्पन्न विश्लेषण म्हणून ओळखले जाते. समग्रलक्षी विश्लेषण हे प्रामुख्याने अर्थव्यवस्थेतील राष्ट्रीय उत्पन्नाची व एकूण रोजगार पातळी कशी निश्चित होते आणि त्यात बदल किंवा चढ- उतार कोणत्या कारणांनी घडून येतो, याचे विवेचन करणारे आहे. तसेच राष्ट्रीय उत्पन्नात दीर्घकाळात कशी वाढ होते आणि सामाजिक लेखांकन या संबंधीचे सविस्तर विवेचनही हे विश्लेषण करते.
(३) सर्वसाधारण समतोलाचा अभ्यास :

  समग्रलक्षी अर्थशास्त्रीय विश्लेषण हे सर्वसाधारण समतोलाचे विश्लेषण करते. हे विश्लेषण संपूर्ण अर्थव्यवस्थेचा समतोल कसा प्रस्थापित होतो याचे स्पष्टीकरण करते. समग्रलक्षी अर्थशास्त्रीय विश्लेषणात अर्थव्यवस्थेतील अनेक आर्थिक चलांच्या वर्तनाचा एकाच वेळी अभ्यास केला जातो व हा अभ्यास करताना विविध आर्थिक घटकांमधील फलनात्मक संबंध व त्यांच्यातील परस्परावलंबन विचारात घेतले जाते. सर्वसाधारण समतोलामध्ये सर्वच घटक इतर सर्व घटकांशी संबंधित असतात, असे मानले जाते. सर्वसाधारण समतोलात एकूण मागणी व एकूण पुरवठा यांच्या समतोलाद्वारे सर्वसाधारण किंमत पातळी कशी निश्चित होते व त्याद्वारे एकूण उत्पन्न व रोजगाराची पातळी कशी निश्चित होते, याचे स्पष्टीकरण केले जाते. समग्रलक्षी अर्थशास्त्रीय विश्लेषणात अनेक समग्रलक्षी आर्थिक चले, त्यांचे आंतरसंबंध,परस्परावलंबन व त्यांचे एकमेकांवर होणारे परिणाम या सगळ्यांचा अभ्यास केला जातो.
(४) परस्परावलंबनाचा विचार :
              स्थूल अर्थशास्त्रात राष्ट्रीय उत्पादन, राष्ट्रीय उत्पन्न, रोजगार पातळी, एकूण गुंतवणूक, किंमत पातळी इत्यादी समग्रलक्षी आर्थिक चलांमधील परस्परावलंबन लक्षात घेतले जाते. उदा., गुंतवणूक पातळीवरील बदल हा राष्ट्रीय उत्पन्न, उत्पादन व रोजगार पातळी या सर्वांमध्ये कसा बदल घडवून आणतो व अंतिमत: आर्थिक विकासाच्या पातळीत कसा बदल घडवून आणतो, याचे स्पष्टीकरण समग्रलक्षी विवेचनात आढळते.
(५) राशी पद्धतीचा अवलंब : 

     समग्रलक्षी विश्लेषण हे समुच्चयात्मक स्वरूपाचे आहे. यामध्ये संपूर्ण अर्थव्यवस्थेच्या पातळीवरील समग्रांचा म्हणजेच आर्थिक चलांच्या बेरजांच्या रूपातील एकूण परिमाणांचा (समुच्चयांचा) अभ्यास केला जातो. म्हणजेच समग्रलक्षी अर्थशास्त्राचे विवेचन हे एकूण मागणी, एकूण पुरवठा, राष्ट्रीय उत्पादन इत्यादी समग्रलक्षी चलांशी संबंधित असते. त्यामुळे या अर्थशास्त्रात राशी पद्धतीचा अवलंब केला जातो.
(६) वृद्धीच्या प्रारूपांचा विचार :
            स्थूल अर्थशास्त्रात आर्थिक वृद्धी व आर्थिक विकासातील विविध घटकांचा सहभाग सविस्तररीत्या अभ्यासला जातो. स्थूल अर्थशास्त्र आर्थिक वृद्धीची प्रारूपे विकसित करण्यासाठी उपयुक्त ठरते. आर्थिक विकासाच्या अभ्यासासाठी आर्थिक वृद्धीची प्रारूपे उपयोगी ठरतात. 

        उदा. मूलभूत व अवजड उदयोगांवर भर देणारे महालनोबिस वृद्धी प्रारूप,
(७) सर्वसाधारण किंमत पातळीचा अभ्यास : 

      स्थूल अर्थशास्त्रात सर्वसाधारण किंमत पातळी निश्चिती व त्यातील बदल यांचा अभ्यास केला जातो. सर्वसाधारण किंमत पातळी म्हणजे अर्थव्यवस्थेतील सद्य:स्थितीत उत्पादित केलेल्या सर्व वस्तू व सेवांच्या किमतींची सरासरी होय. स्थूल अर्थशास्त्रात सर्वसाधारण किंमत पातळीत होणाऱ्या चढउतारांचा, म्हणजेच व्यापारचक्राचा अभ्यास केला जातो.
(८) आर्थिक धोरणाभिमुख :

      लॉर्ड केन्स यांच्या मते, समग्रलक्षी अर्थशास्त्र हे आर्थिक समस्या सोडवणाऱ्या धोरणांची चर्चा करणारे  शास्त्र आहे. उदा., भाववाढ रोखणे, रोजगार निर्माण करणे, अर्थव्यवस्थेला मंदीतून बाहेर काढणे, देशाचा वेगाने आर्थिक विकास साधणे इत्यादी समग्रलक्षी उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी योग्य अशी आर्थिक धोरणे ठरवण्यास हे विश्लेषण मदत करते.
 
(५) स्थूल अर्थशास्त्राचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर :
(१) अर्थव्यवस्थेच्या कार्यपद्धतीचे विवेचन :

      स्थूल आर्थिक विश्लेषण आर्थिक व्यवस्थेच्या कार्यपद्धतीची कल्पना देते. स्थूल आर्थिक विश्लेषण व्यापक आणि गुंतागुंतीच्या अर्थव्यवस्थेतील एकूण आर्थिक चलांचे आर्थिक वर्तन समजून घेण्यास उपयुक्त ठरते.
(२) आर्थिक चढउतारांचे विश्लेषण : 

    उत्पन्नातील चढ- उतार, उत्पादन आणि रोजगारातील चढउतारांची कारणे, व्यापारचक्र तसेच त्यांचे नियंत्रण आणि त्यांची तीव्रता कमी करण्यासाठी स्थूल अर्थशास्त्राचे विश्लेषण उपयुक्त ठरते.
(३) राष्ट्रीय उत्पन्नाचा विचार : 

    स्थूल अर्थशास्त्रातील विविध सिद्धांतांच्या अभ्यासामुळे राष्ट्रीय उत्पन्न आणि सामाजिक लेखा यांचे अनन्यसाधारण महत्त्व समोर आले आहे. राष्ट्रीय उत्पन्नाचा अभ्यास नवीन आर्थिक धोरणांची मांडणी करण्यास उपयुक्त ठरतो.
(४) आर्थिक विकासाचा विचार :

      स्थूल अर्थशास्त्रातील विविध सिद्धांतांच्या आधारे विकसनशील व अविकसित देशांतील दारिद्र्य, उत्पन्न व संपत्तीतील विषमता, लोकांच्या राहणीमानातील फरक इत्यादी आर्थिक व सामाजिक समस्या समजण्यास मदत होते. स्थूल अर्थशास्त्राचा अभ्यास या देशांत आर्थिक विकास साध्य करण्यासाठी मदत करतो.
(५) अर्थव्यवस्थेच्या कामगिरीच्या मापनास साहाय्यभूत: 

    संपूर्ण अर्थव्यवस्थेच्या कामगिरीचे विश्लेषण करण्यासाठी स्थूल अर्थशास्त्र उपयुक्त ठरते. राष्ट्रीय उत्पन्नाच्या आकडेवारीचा उपयोग दीर्घकाळात अर्थव्यवस्थेच्या कामगिरीचे मापन करण्यासाठी केला जातो. एका कालावधीतील उत्पादित वस्तू व सेवांची दुसऱ्या कालावधीतील उत्पादित वस्तू व सेवांशी तुलना करण्यासाठी स्थूल अर्थशास्त्र मदत करते.
(६) स्थूल आर्थिक चलांचा अभ्यास :

        अर्थव्यवस्थेचे कार्य समजून घेण्यासाठी स्थूल अर्थशास्त्रात स्थूल आर्थिक चलांचा अभ्यास केला जातो. भारताच्या अर्थव्यवस्थेतील मुख्य आर्थिक समस्या या एकूण उत्पन्न, उत्पादन व रोजगार आणि सामान्य किंमत पातळी यांसारख्या आर्थिक चलांशी संबंधित आहेत. या समस्यांचाही स्थूल अर्थशास्त्रात अभ्यास केला जातो.
(७) सामान्य रोजगार पातळी : 

      स्थूल अर्थशास्त्र रोजगाराची सर्वसाधारण पातळी आणि समग्र उत्पादनाचे विश्लेषण करण्यास मदत करते.
 
(६) स्थूल अर्थशास्त्राची ऐतिहासिक वाटचाल सांगा.
उत्तर :
(१) अर्थव्यवस्थेचा समग्र पातळीवरील अभ्यास करण्याचा दृष्टिकोन हा तुलनेने नवा आहे.
(२) ऐतिहासिकदृष्ट्या सूक्ष्म विश्लेषणाचा प्रारंभ व विकास आधी झाला व स्थूल (समग्रलक्षी) विश्लेषणाचा विकास हा त्यानंतरच्या काळात झालेला दिसतो. स्थूल दृष्टिकोन हा जरी आधुनिक समजला जात असला तरी सूक्ष्म दृष्टिकोनाच्या आधीही आर्थिक विवेचनात त्याचा विचार झालेला आढळतो.
(३) शतकात १६ व्या व १७ व्या शतकात व्यापारवादी विचारवंतांनी (Mercantilist – इंग्रज व्यापाऱ्यांचा गट) शासनाला ज्या शिफारशी केल्या व धोरणे सुचवली, ती संपूर्ण अर्थव्यवस्थेच्या संदर्भातच होती.
(४) १८  व्या निसर्गवादी (फ्रेंच विचारवंत) विचारवंतांनीसुद्धा राष्ट्रीय उत्पन्न आणि संपत्ती या संकल्पनेचे विश्लेषण केलेले होते.
(५) सनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ प्रा. अॅडम स्मिथ, प्रा. रिकार्डो, प्रो. जे. एस. मिल यांच्या सिद्धांतातही राष्ट्रीय उत्पन्नाचे एकूण वेतन, एकूण खंड व एकूण नफा यांमध्ये होणारे विभाजन यांची चर्चा केलेली आढळते. परंतु त्यांचे समग्रलक्षी विश्लेषण हे सूक्ष्मलक्षी विश्लेषणात मिसळून एकत्र केलेले दिसते.
(६) त्यानंतर नवसनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञ विशेषतः डॉ. मार्शल आणि प्रा. पिगू यांच्या काळात समग्रलक्षी आर्थिक विचार मागे पडलेला दिसतो. त्यांच्या सूक्ष्मलक्षी आर्थिक विश्लेषणाने १९३० च्या जागतिक महामंदीपर्यंत अर्थशास्त्राच्या जगात राज्य केले.
(७) जागतिक महामंदीनंतर मात्र अर्थशास्त्रीय विचारांत मूलभूत व क्रांतिकारी बदल झालेले दिसतात. लॉर्ड जॉन मेनार्ड केन्स यांचे ‘पैसा, व्याज व रोजगारविषयक सामान्य सिद्धांत’ (General Theory of Employment, Interest and Money) हे युगप्रवर्तक पुस्तक १९३६ मध्ये प्रकाशित झाले. लॉर्ड केन्स यांनी आर्थिक समस्यांचा अभ्यास स्थूल विश्लेषण पद्धतीने केला, केन्सचा सिद्धांत प्रकाशित झाल्यानंतर आर्थिक विश्लेषणाची समग्रलक्षी पद्धत ही जास्त लोकप्रिय व महत्त्वाची पद्धत म्हणून विकसित झाली. त्यामुळे स्थूल दृष्टिकोनाच्या विकासाचे श्रेय हे लॉर्ड केन्स यांनाच दिले जाते.
(८) अर्थात समग्रलक्षी अभ्यास पद्धतीच्या विकासात केन्स व्यतिरिक्त माल्थस, कार्ल मार्क्स, विकसेल, वॉलरा, फिशर इत्यादी अर्थशास्त्रज्ञांचे योगदानही मोलाचे आहे.

(७) स्थूल अर्थशास्त्राची व्याप्ती स्पष्ट करा.(गण-४)
उत्तर : स्थूल अर्थशास्त्राची व्याप्ती पुढीलप्रमाणे आहे
(१) उत्पन्न व रोजगार सिद्धांत :
           स्थूल अर्थशास्त्रात राष्ट्रीय उत्पन्नाची व रोजगाराची पातळी कशी ठरते आणि या घटकांमध्ये कोणत्या कारणांमुळे व कसा बदल घडून येतो यांचे विवेचन केले जाते. राष्ट्रीय उत्पन्न व रोजगार पातळी कशी ठरते हे समजून घेण्यासाठी उपभोग फलन, गुंतवणूक फलन आणि व्यापारचक्राचा अभ्यास स्थूल अर्थशास्त्रात केला जातो. समग्रलक्षी अर्थशास्त्रात उत्पादन, उत्पन्न व रोजगार पातळी यांच्या परस्परसंबंधांचा अभ्यास केला जातो व या समग्रलक्षी आर्थिक चलांशी संबंधित समस्या सोडवण्यासाठी धोरणे सुचवली जातात.
(२) सर्वसाधारण किंमत पातळीचे सिद्धांत :

      सर्वसाधारण किंमत पातळी कशी ठरते व त्यामध्ये कोणत्या कारणांनी चढउतार होतात, यांचे विवेचन स्थूल अर्थशास्त्रात केले जाते. स्थूल अर्थशास्त्रात भाववाढ व आर्थिक मंदीची कारणे व परिणाम यांचे विश्लेषण करून त्यावर मात करण्यासाठी योग्य आर्थिक धोरणांची चर्चा केली जाते.
(३) आर्थिक वृद्धी व विकासाचे सिद्धांत :

    अविकसित व विकसनशील देशांतील दारिद्र्य व अल्पविकास यांच्या कारणांचा अभ्यास करून या देशांमध्ये राष्ट्रीय उत्पादनात वाढ कशी घडवून आणता येईल, याचे स्पष्टीकरण करणारी प्रारूपे व सिद्घांत स्थूल अर्थशास्त्रात विकसित करण्यात आले आहेत. स्थैर्यासह आर्थिक वृद्धीचा वाढता दर याचेही विवेचन स्थूल अर्थशास्त्रात होते.
(४) विभाजनाचा समग्रलक्षी सिद्धांत :

   राष्ट्रीय उत्पन्नात समाजातील विविध गटांचा सापेक्ष वाटा कसा ठरतो याचे स्पष्टीकरण समग्र अर्थशास्त्राद्वारे केले जाते. एकूण राष्ट्रीय उत्पादनातील खंड, वेतन, व्याज व नफा यांच्या सापेक्ष वाट्याचा अभ्यास स्थूल अर्थशास्त्रात होतो.

(८) सूक्ष्म अर्थशास्त्राची ऐतिहासिक वाटचाल सांगा.(गुण-४)
उत्तर :
(१) सूक्ष्मलक्षी दृष्टिकोन हा तुलनेने रूढ किंवा पारंपरिक आहे. या विश्लेषण पद्धतीचा प्रारंभ सनातनवादी अर्थशास्त्रज्ञांच्या कालखंडात झालेला दिसतो.
(२) अर्थशास्त्राचे जनक अँडम स्मिथ यांनी त्यांच्या ‘राष्ट्राची संपत्ती’ या पुस्तकातून सूक्ष्मलक्षी अर्थशास्त्राचा पाया घातला.
(३) डेव्हिड रिकार्डो आणि जे. एम. मिल यांच्या आर्थिक विवेचनातही सूक्ष्मलक्षी दृष्टिकोन आढळून येतो.
(४) डॉ. आल्फ्रेड मार्शल यांना सूक्ष्मलक्षी चे  आर्थिक विश्लेषणाचे शिल्पकार म्हणून ओळखले जाते. तसेच डॉ. मार्शल यांनी त्यांच्या सन १८९० मध्ये लिहलेल्या “अर्थशास्त्राची मूलतत्त्वे” या ग्रंथातून सीमांत तत्त्व व सूक्ष्मलक्षी आर्थिक विश्लेषणास सर्वोच्च स्थान दिले.
(५) प्रा. पिगू, जे. आर. हिक्स, प्रा. सॅम्युल्सन, श्रीमती जोन रॉबिन्सन, चेंबरलीन इत्यादी अर्थशास्त्रज्ञांनी सूक्ष्मलक्षी अर्थशास्त्राच्या विकासात मोलाचे योगदान दिले.

(९) फरक स्पष्ट करा.

उत्तर: