प्रकरण- २ व्यवस्थापनाची कार्ये, वाणिज्य संघटन, इ. १२ वी (स्वाध्याय)
https://shrikant89.blogspot.com
(१) व्यवस्थापनेची कार्ये नियोजन या कार्याने सुरू होतात.
(२) व्यवस्थापनेची कार्ये नियंत्रण या कार्याने संपतात.
(३) नियोजन नियंत्रणासाठी मानदंड ठरवते.
(४) उच्च स्तर व्यवस्थापनाने बनवलेल्या योजनांची अंमलबजावणी करण्यासाठी संघटन हे एक महत्त्वाचे कार्य आहे.
प्रश्न २ जोड्या लावा. (उत्तरे) (गुण-१)
(अ) नियोजन – एखादे काम काय करायचे, कसे करायचे, केव्हा करायचे व कोणी करायचे हे अगोदरच ठरवणे
(ब) संघटन – ठरवलेले साध्य करण्यासाठीचे मार्ग
(क) कर्मचारीव्यवस्थापन- एक प्रक्रिया ज्यात भरती, निवड, रुजू होणे व मोबदला ठरवला जातो
(ड) निर्देशन – एक प्रक्रिया जी सूचना, मार्गदर्शन, संवाद आणि प्रेरणा देते
(इ) समन्वय गट- कार्यांतील प्रयत्नांचे एकत्रीकरण व समक्रमण.
प्र.३ पुढील प्रत्येक विधानासाठी एक शब्द किंवा शब्दसमूह किंवा संज्ञा लिहा. (गुण-१)
(१) योग्य व्यक्तीची योग्य वेतनासह योग्य त्या जागेवर नेमणूक करणे.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन
(२) एखादी व्यक्ती जी समस्या सोडवण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना योग्य मार्ग दाखवते तसेच मार्गदर्शन करते.
उत्तर- संचालक
(३) व्यवस्थापनाचे पहिले कार्य.
उत्तर- नियोजन
(४) व्यवस्थापनाचे शेवटचे कार्य
उत्तर- नियंत्रण
(५) तार्किक विचारांची आणि तर्कशुद्ध निर्णय घेण्याची ही एक बौद्धिक प्रक्रिया आहे.
उत्तर- नियोजन
(६) रचना स्पष्ट करण्यासाठी वापरली जाणारी संज्ञा.
उत्तर- संघटन
(७) लोकांना आकर्षित करणे, भरती करणे, निवड करणे, रुजू करणे, त्यांचे मूल्यांकन करणे आणि मोबदला देण्याची प्रक्रिया.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन
(८) अशी एक प्रक्रिया जी कर्मचाऱ्यांना संस्थात्मक उद्दिष्टे साध्य करण्यावर भर देते.
उत्तर- निर्देशन
(९) यामुळे कामाच्या ठिकाणची संघ भावना वाढीस लागते.
उत्तर- समन्वय
(१०) एक प्रक्रिया ज्यात वास्तविक कामगिरीची पूर्वनिर्धारित मानक कामगिरीशी तुलना केली जाते.
उत्तर- नियंत्रण
प्र.४ पुढील विधाने बरोबर की चूक ते लिहा. (उत्तरे ) (गुण-१)
(१) व्यवस्थापनाचे प्रत्येक कार्य नियोजनावर आधारित नसते.
उत्तर-चूक
(२) संघटनात्मक कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी कार्यामधील विशेषीकरण महत्त्वाचे असते.
उत्तर-बरोबर
(३) पात्र, कार्यक्षम आणि कार्यबळ ही नेहमीच संस्थेची संपत्ती असते.
उत्तर- बरोबर
(४) संघटनात्मक कार्य सुरळीत होण्यासाठी सहकार्याची आवश्यकता नसते.
उत्तर- चूक
(५) समन्वय कर्मचाऱ्यांच्या त्यांना दिलेले काम पूर्णत्वास नेण्यासाठी प्रेरित करते.
उत्तर- बरोबर
(६) नियंत्रण कार्यामध्ये प्रत्येक कामगिरीसाठी मानके ठरवलेली नसतात.
उत्तर- चूक
प्रश्न ५ .गटात न बसणारा शब्द शोधा. (उत्तर) (गुण-१)
(१) नियोजन, संघटन, कर्मचारी व्यवस्थापन, लेखन.
उत्तर- लेखन
(२) निवड, प्रशिक्षण, समन्वय, नियुक्ती.
उत्तर- समन्वय.
प्रश्न ६ पुढील विधाने पूर्ण करा. (उत्तरे) ( गुण-१)
(१) इतरांकडून काम करून घेण्याच्या प्रक्रियेला व्यवस्थापन म्हणतात.
(२) व्यवस्थापकाची कार्ये नियोजन या कार्यापासून सुरू होतात.
(३) निर्देशन हे कार्य व्यवस्थापनाच्या कृतीस प्रवृत्त करते.
(४) कर्मचारी भरती कर्मचारी व्यवस्थापन या कार्यात अंतर्भूत असते.
(५) नियोजन हे व्यस्थापनाचे मूलभूत कार्य आहे.
(६) संस्थेची सामान्य उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी समन्वय या कार्याने विभागीय क्रिया एकत्रित केल्या जातात.
(७) नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अंतिम कार्य आहे.
प्र. ७ पुढील कंसात दिलेल्या पर्यायांमधून योग्य पर्याय निवडून वाक्य पुन्हा लिहा.(उत्तरे) (गुण-१)
(१) नियोजन हे (वर्तमान/भविष्य/भूत) काळातील क्रियेचा तपशीलवार कार्यक्रम आहे.
उत्तर- नियोजन हे भविष्य काळातील क्रियेचा तपशीलवार कार्यक्रमआहे.
(२) निर्देशन करणे हे सर्व पातळ्यांवर (व्यवस्थापक/कर्मचारी/ व्यक्ती) यांची जबाबदारी आहे.
उत्तर- निर्देशन करणे हे सर्व पातळ्यांवर व्यवस्थापक यांची जबाबदारी आहे.
(३) पात्र, कार्यक्षम आणि कुशल कार्यभार हे नेहमीच संस्थेसाठी (जबाबदारी/संपत्ती/खर्च) असतात.
उत्तर- पात्र, कार्यक्षम आणि कुशल कार्यभार हे नेहमीच संस्थेसाठी संपत्ती असतात.
प्र.८ प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.(उत्तरे) (गुण-१)
(१) व्यवस्थापन म्हणजे काय?
उत्तर : संघटनात्मक उद्दिष्टे ध्येय साध्य करण्यासाठी हाती घेतलेल्या सर्व कार्यांना व्यवस्थापन म्हणतात.
(२) नियोजन म्हणजे काय?
उत्तर : कोणते काम करावयाचे आहे, कसे करावयाचे आहे, केव्हा करावयाचे आहे, कोणी करावयाचे आहे, हे आधी निश्चित करणे म्हणजे ‘नियोजन’ होय.
(३) कर्मचारी व्यवस्थापन म्हणजे काय?
उत्तर : कर्मचारी व्यवस्थापन हे बौद्धिक व कार्यात्मक व्यवस्थापन प्रक्रिया आहे. जी कर्मचाऱ्याची निवड, विकास, कार्यमूल्यमापन, मोबदला देणे व त्याद्वारे संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करणे होय.
(४) निर्देशन म्हणजे काय?
उत्तर : संघटनेची ध्येये साध्य करण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना सूचना देणे, मार्गदर्शन करणे, प्रेरणा देणे व प्रोत्साहन देणे या व्यवस्थापन कार्यास निर्देशन/संचालन म्हणतात.
(५) नियंत्रण म्हणजे काय?
उत्तर : नियंत्रण म्हणजे प्रत्यक्ष कार्याची बारकाईने पाहणी करणे व आवश्यकता असल्यास त्यातील दोष दूर करण्यासाठी व त्यात सुधारणा करण्यासाठी उपाययोजना करण्याची प्रक्रिया होय.
प्रश्न ९ पुढील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द दुरुस्त करून वाक्य पुन्हा लिहा.(उत्तरे) (गुण-१)
(१) व्यवसायाच्या वातावरणाचे घटक नेहमीच निश्चित असतात.
उत्तर- व्यवसायाच्या वातावरणाचे घटक नेहमीच अनिश्चित (बदलणारे) असतात.
(२) कर्मचारी व्यवस्थापन हे यंत्रांशी निगडित आहे.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन हे मानवाशी निगडित आहे
(३) निर्देशन हे प्रत्यक्ष कामगिरी व पूर्वनियोजित कामगिरी यांची तुलना करण्याचे कार्य आहे.
उत्तर- नियंत्रण हे प्रत्यक्ष कामगिरी व पूर्वनियोजित कामगिरी यांची तुलना करण्याचे कार्य आहे.
(४) संघटन हे कार्य संसाधनांचा जास्तीत जास्त अपव्यय करणे आणि त्यावरील किंमत नियंत्रित करण्यास मदत करते.
उत्तर - संघटन हे कार्य संसाधनांचा कमीत कमी अपव्यय करणे आणि त्यावरील किंमत नियंत्रित करण्यास मदत करते.
(५) नियंत्रण उपाय हे काही प्रमाणात अलवचीक असतात.
उत्तर- नियंत्रण उपाय हे काही प्रमाणात लवचीक असतात.
प्र.१० योग्य क्रम लावा (उत्तर) (गुण-१)
(१) नियंत्रण, संघटन, नियोजन.
उत्तर- नियोजन, संघटन, नियंत्रण.
(२) निर्देशन, समन्वय, कर्मचारी व्यवस्थापन.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन, निर्देशन, समन्वय.
प्र. ११ पुढील संज्ञा/संकल्पना स्पष्ट करा . (उत्तर) (गुण-१)
(१) व्यवस्थापन.
उत्तर : एल. ए. अॅलिन यांच्या मते, व्यवस्थापन म्हणजे व्यवस्थापक जी कृती करतो तेच व्यवस्थापन होय.’’ संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी हाती घेतलेले व्यापक कार्य म्हणजे व्यवस्थापन होय. व्यवस्थापन कार्यामध्ये विविध कार्याचा समावेश होतो. जसे. नियोजन, संघटन, कर्मचारी व्यवस्थापन, निर्देशन, समन्वय व नियंत्रण या सर्व कार्यामुळे संघटनेची ध्येये साध्य करण्यासाठी मदत होते.
(२) नियोजन.
उत्तर : व्यवस्थापनाचे प्रारंभिक कार्य नियोजन असते. नियोजन हे मूलभूत कार्य आहे. सुयोग्य नियोजन व त्याची प्रभावी अंमलबजावणी या बाबी व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण असतात. नियोजन ही एक बौद्धिक प्रक्रिया आहे. यात बुद्धी, कल्पनाशक्ती आणि सृजनशील विचारांचा समावेश होतो. व्यवस्थापकाला योग्य नियोजन तेव्हाच करता येते, जेव्हा त्याच्याकडे योग्य निर्णयक्षमता, भविष्याचा वेध घेण्याची वृत्ती आणि कल्पनाशक्ती असते. नियोजन हा एक असा तपशीलवार कार्यक्रम असतो, ज्यामध्ये भविष्यातील निर्णयांची माहिती असते.
(३) संघटन.
उत्तर : संघटन ही एक अशी प्रक्रिया आहे, की ज्यायोगे विविध कार्ये, संसाधने, व्यक्ती, पैसा एकत्रितरीत्या एका व्यवस्थेत आणली जातात. प्रत्येक बाबींची क्रमवार व्यवस्था लावणे व वित्त, यंत्रे, वस्तू, मानवीशक्ती इत्यादी साधनांचा संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी उपयोग करणे. हे कार्य वरिष्ठ व्यवस्थापनाकडून केले जाते. जेव्हा व्यवस्थापक संघटन प्रक्रियेचे कार्य पार पाडतात, तेव्हा संघटन तयार होऊन कार्यव्यवस्थेस आकार निर्माण होतो. संघटन कार्य हे नियोजनाद्वारे निश्चित केलेली उद्दिष्टे साध्य करण्याचे माध्यम व मार्ग आहे.
(४) कर्मचारी व्यवस्थापन.
उत्तर : कर्मचारी व्यवस्थापन हे बौद्धिक व कार्यात्मक व्यवस्थापन प्रक्रिया आहे. हे कार्य वस्तुव्यवस्थापनाशी निगडित नसून मानवी- व्यवस्थापनाशी संबंधित असते, जी कर्मचाऱ्यांची निवड, विकास, कार्यमूल्यमापन, मोबदला देणे, कर्मचारी टिकून ठेवणे आणि योग्य- वेळी योग्य कर्मचारी योग्य कामासाठी उपलब्ध होतील हे पाहणे इत्यादी कार्याशी निगडित असते. कर्मचारी व्यवस्थापन हे कार्य व्यवस्थापकाकडून केले जाते व व्यवस्थापन स्तरावर सक्रिय असते.
(५) निर्देशन.
उत्तर : निर्देशन किंवा संचालन म्हणजे ‘कृतीकडे झेपावणे’ होय. व्यवस्थापकीय निर्णय अमलात आणणे म्हणजे निर्देशन होय. निर्देशन हा व्यवस्थापन कार्याचा आत्मा आहे. संघटनेतील कर्मचाऱ्यांना संघटनेच्या उद्दिष्टांसाठी सूचना देणे, आदेश देणे, मार्गदर्शन करणे, त्यांच्या अडचणी समजून घेऊन त्याचे निराकरण करणे, प्रगतीचा आढावा घेऊन प्रोत्साहन देणे होय. निर्देशन हे एक व्यवस्थापन कार्य आहे ज्यात व्यवसाय संघटनेची ध्येये गाठण्यासाठी मानवी संसाधन सक्रिय केले जाते.
(६) समन्वय.
उत्तर : व्यवस्थापन कार्याच्या दृष्टिकोनातून समन्वय म्हणजे संघटनेतील वेगवेगळ्या घटकांना नेमून दिलेल्या कार्याचे संघटनात्मक उद्दिष्टे कार्यक्षमपणे साध्य करण्यासाठी एकीकरण करणे. विविध विभागांच्या कार्यात एकसूत्रीपणा आणण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे समन्वय होय. समन्वय हे व्यवस्थापनाचे सार असते. विविध कार्यामध्ये व कर्मचाऱ्यांच्या विविध स्तरांमध्ये समन्वय हा व्यवसायाच्या यशस्वीतेसाठी आवश्यक असतो. व्यवस्थापनाची नियोजन, संघटन, कर्मचारी व्यवस्थापन, संचालन आणि नियंत्रण ही सर्व कार्ये करण्यासाठी समन्वयाची गरज असते. व्यवस्थापनाच्या उच्च, मध्यम व निम्न स्तरांवरदेखील समन्वयाची गरज असते.
(७) नियंत्रण.
उत्तर : नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अपरिहार्य कार्य, म्हणजे अपेक्षित फलितांचे प्रमाण ठरवणे, साध्य केलेल्या फलितांचे मोजमाप करणे, अपेक्षित फलिते आणि साध्य केलेली फलिते यांमध्ये तुलना व पडताळणी करून त्यांच्यामधील विचलन शोधून काढणे, तसेच विचलनास जबाबदार असलेली कारणे शोधणे आणि ती नष्ट करण्यासाठी उपाय सुचवणे होय. नियंत्रणामुळे दुरुस्तीकारक उपाय शोधले जातात व त्यांच्या वापरामुळे भविष्यामध्ये चुकांची पुनरावृत्ती टाळता येते. नियंत्रण हे कार्य सर्व प्रकारच्या संघटन प्रकारांसाठी व सर्व व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरावर आवश्यक असणारे कार्य आहे.
प्र.१२ पुढील घटना/परिस्थितीचा अभ्यास करून आपले मत लिहा (गुण-३)
(१) श्री. राम, एक उदयोन्मुख उद्योजक. यांनी आपल्या नवीन व्यवसायासाठी जमीन, पैसा, यंत्रसामग्री आणि कामगार वर्ग इत्यादी आवश्यक संसाधनांचा विचार करून आपल्या व्यवसाय संस्थेची रचना तयार केली आहे. त्यांनी श्री. श्याम यांना व्यवस्थापक म्हणून नियुक्त केले. श्री. राम यांनी कर्मचाऱ्यांची भरती, निवड, प्रशिक्षण आणि विकास यांसारख्या जबाबदाऱ्या श्री. श्याम यांना दिल्या आहेत. श्री. राम यांनी कर्मचाऱ्यांना दिलेल्या मानकांनुसार कर्मचाऱ्यांनी केलेल्या कामांवर देखरेखीसाठी श्री. शुभम यांचीही नियुक्ती केली आहे. तसेच गरजेनुसार श्री. शुभम कर्मचाऱ्यांना उपाययोजना सुचवतात.या संदर्भात खालील व्यक्तीकडून व्यवस्थापनाची कोणती कार्ये सादर केली जातात?
१) श्री. राम
उत्तर- व्यवसाय संस्थेमध्ये मुख्य नियंत्रक म्हणून कार्य करीत आहेत. कामाची प्रमाणके निश्चित करणे, कामाचे मूल्यमापन करणे, उपाययोजना सुचवणे अशा प्रकारची आवश्यकतेनुसार नियंत्रणाची कामे श्री. राम करीत आहेत.
२) श्री. श्याम.
उत्तर : श्री. श्याम संस्थेमध्ये कर्मचारी व्यवस्थापनाचे काम करीत आहेत. कर्मचाऱ्यांची निवड, नियुक्ती, प्रशिक्षण व विकास या बरोबरच त्यांचे वेतन निश्चित करीत आहेत.
३) श्री. शुभम.
उत्तर : श्री. शुभम संस्थेमध्ये समन्वयाचे व नियंत्रणाचे अशा दुहेरी भूमिकेतून काम करीत आहेत. झालेल्या कामाचे परिक्षण व उपाययोजना श्री. शुभम सुचवत आहेत.
(२) XYZ कंपनीत, श्री. लेले त्यांच्या अंतर्गत काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना सूचना देतात, मार्गदर्शन करतात आणि त्यांच्या उत्कृष्ट कामगिरीसाठी त्यांना प्रेरित करतात. तर दुसरीकडे श्री. सय्यद संघटनात्मक उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी विविध विभागातील कर्मचाऱ्यांनी केलेल्या कामात सुसंवाद साधण्यासाठी प्रयत्न करतात. श्री. देसाई व्यावसायिक संघटनेला आवश्यक संसाधनांची व्यवस्था पाहतात.पुढील कार्यांमध्ये गुंतलेल्या कर्मचाऱ्यांची नावे सांगा.
१) संघटन.
उत्तर : श्री. देसाई हे संघटन कार्य करीत आहेत. ते संघटनेसाठी आवश्यक संसाधनांची जमवाजमव करीत आहेत.
२) निर्देशन.
उत्तर : श्री. लेले कर्मचाऱ्यांवर नियंत्रणाचे कार्य करीत आहेत. कर्मचाऱ्यांना आवश्यक त्या सूचना देणे, मार्गदर्शन करणे, त्यांनी उत्कृष्ट काम करावे म्हणून प्रेरणा देणे अशा प्रकारची कामे करीत आहेत.
३) समन्वय.
उत्तर : श्री. सय्यद संघटनेने निश्चित केलेले उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी विविध विभागातील कर्मचाऱ्यांमध्ये सुसंवाद साधत आहेत. व समन्वयाचे कार्य करीत आहेत.
प्र.१३ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा (उत्तर) (गुण-४)
१) नियोजन हे व्यवस्थापनाचे प्रथम काय आहे
उत्तर : (१) नियोजन हे व्यवस्थापनाचे अगदी पहिले व पायाभूत कार्य आहे. व्यवस्थापनाचे प्रत्येक कार्य नियोजन कार्यावर अवलंबूनअसते. नियोजन हे बुद्धी, कल्पनाशक्ती आणि सृजनशील विचारांशीनिगडित असते. नियोजन हे ध्येय, तथ्य व योग्य अंदाज यांवर अवलंबून असते.
(२) नियोजन हे उद्दिष्टाभिमूख असते. व्यवस्थापनाची निर्धारित उद्दिष्टे साध्य करण्याकरिता नियोजन केले जाते. उद्दिष्टांची उभारणी झाल्यावर नियोजनाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासंबंधीच्या पद्धती कार्यप्रणाली आणि कृती ठरवते.
(३) नियोजन म्हणजे कोणते काम करावयाचे आहे, कसे करावयाचे आहे, केव्हा करावयाचे आहे व कोणी करावयाचे आहे हे अगोदरच निश्चित करणे होय. अशा प्रकारे नियोजन हा भविष्यातील कृतींचा सविस्तर आराखडा असतो.
(४) नियोजन तयार करताना व्यवस्थापकांकडे अनेक पर्याय उपलब्ध असतात, उपलब्ध पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडावा लागतो. सर्व बाजूंनी मूल्यमापन करून सर्वोत्तम पर्याय प्रत्यक्ष कृतीसाठी निवडावा लागतो. नियोजनाचे मुख्य उद्दिष्ट ध्येये निश्चित करणे व निश्चित केलेली ध्येये साध्य करण्यासाठी प्रत्यक्ष कृती आराखडा तयार करणे हे असते.
(२) नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अतिम कार्य आहे.
उत्तर- (१) व्यवसाय संघटनेमध्ये निश्चित केलेल्या नियोजनानुसार सर्व कार्ये पार पाडत आहेत की नाही, यावर बारीक लक्ष ठेवणेआवश्यक असते. त्यामुळे व्यवस्थापनाच्या सर्व कार्यामध्ये नियंत्रण हे शेवटचे कार्य आहे. नियोजनाची परिणामकारकता नियंत्रण कार्यामुळे सिद्ध होते.
(२) नियोजन हे प्रमाणके किंवा अपेक्षित कार्य ठरवते. नियंत्रणप्रक्रियेत प्रत्यक्ष केलेल्या कार्याची तुलना प्रमाणकांशी केली जाते. नियोजनाशिवाय नियंत्रणाचे कार्य पूर्ण करता येत नाही.
(३) कर्मचाऱ्यांच्या कार्यात उत्तरोत्तर सुधारणा करणे हे नियंत्रणाचे मुख्य ध्येय आहे. जर नियोजित कार्यात व प्रत्यक्ष पूर्ण झालेल्या कार्यात कमतरता दिसून आल्यास, निश्चित उद्देशांच्या पूर्तीसाठी सुधारणात्मक उपाय केले जातात व भविष्यामध्ये चुकांची पुनरावृत्ती होणार नाही याची काळजी घेतली जाते.
(४) नियंत्रण हे व्यवस्थापन कार्य व्यवस्थापनाच्या सर्व पातळ्यांवर केले जाते. तसेच हे कार्य व्यवसायाच्या प्रत्येक कार्यक्षेत्रात व प्रत्येक विभागात केले जाते व त्यामुळे नियंत्रण हे व्यापक व शेवटपर्यंत चालणारे कार्य आहे.
(३) संघटन हे संस्थेच्या प्रशासनाला व कार्याला मुलभ करते.
उत्तर : (१) संस्थेच्या संघटन रचनेमुळे योग्य व्यक्तीकरिता योग्य काम देता येऊ शकते. प्रत्येक कर्मचाऱ्याची भूमिका ही व्यवस्थित आखलेली असते. कामाच्या विभाजनामुळे विशेषतः निर्माण होऊन कार्यक्षम आणि परिणामकारक प्रशासनाची निर्मिती होते.
(२) संघटनेमध्ये संपूर्ण कार्याची छोट्या भागात विभागणी केली जाते. त्यातील प्रत्येक घटक हा एक काम मानून तो व्यक्तींच्या समूहाकडे अथवा विभागांकडे निर्धारित वेळेत पूर्ण करण्यासाठीसोपवला जातो. कार्य विभागणीमुळे प्रशासन सुलभ होते व कर्मचाऱ्यांचे विशेषीकरण होऊन संघटनेला उत्तम दर्जाची उत्पादने जास्त प्रमाणात कर्मचाऱ्यांच्या योगदानातून मिळतात.
(३) संघटन कार्यामध्ये प्रत्येक विभागाचे कार्य स्पष्ट असते. करावयाची कृती ठरलेली असते व त्यामुळे प्रत्येक कर्मचारी अधिक परिणामकारकपणे सरळ प्रवाहामध्ये सरळ प्रवाहामध्ये प्रशासकीय व कृतिशील काम करतो.
(४) संघटन कार्यात संपूर्ण कार्याची अनेक छोट्या भागामध्ये विभागणी केली जाते. प्रत्येकाला त्याच्या पात्रता व कुवतीनुसार काम दिल्यामुळे उत्पादनात वाढ होते व संसाधनांचा अपव्यय होत नाही. कामाचे विभाजन करणे व प्रत्येकाला त्याच्या क्षमतेनुसार कामाचे वाटप करणे हे प्रशासन स्वरूपाचे व प्रत्यक्ष कृती करण्याचे कार्य आहे. तसेच कामाचे वाटप करताना द्विरुक्ती (Duplication) टाळली पाहिजे.
(४) योग्य व्यक्ती योग्य जागेवर योग्य मोबदल्यासह हे कर्मचारी व्यवस्थापनाचे मूलभूत तत्त्व आहे.
उत्तर : (१) कर्मचारी व्यवस्थापनाचे मुख्य कार्य योग्य कामासाठीयोग्य व्यक्तीची निवड करणे व त्याला योग्य मोबदला देणे अशा स्वरूपाचे असते. योग्य व्यक्तीची निवड योग्य कामासाठी केल्यामुळे संघटनेची एकूण कार्यक्षमता वाढते व विशेषीकरणाचा लाभ होतो.
(२) चांगल्या कर्मचारी प्रशासन घोरणामुळे, कामाचा योग्य मोबदला मिळाल्याने कर्मचाऱ्यांना कामाचे समाधान मिळते व अधिक काम करण्याची प्रेरणा मिळते. त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
(३) कामाचे पूर्ण समाधान मिळण्यासाठी प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रम, रास्त व वास्तव मोबदला व कामाच्या ठिकाणचे स्थैर्य या घटकांची खूप मदत होते.
(४) व्यवसाय संघटनेच्या दृष्टीने योग्य निवड, योग्य पात्रता व कौशल्य असणारे कर्मचारी मालमत्ता मानली जाते. योग्य पद्धतीने निवड झालेले कर्मचारी अधिक कार्यक्षमपणे काम करतात व संघटनेलादीर्घकालीन लाभ (नफा) मिळत राहतो. योग्य कर्मचारी धोरणांमुळे कर्मचाऱ्यांच्या प्रगतीची नियमितपणे पडताळणी करून त्यांना गुणवत्तेनुसार बढती दिली जाते. यामुळे कर्मचाऱ्यांच्या मनात व्यवस्थापनाबद्दल सकारात्मक दृष्टिकोन विकसित होतो. तसेच संघटनेत शांतता प्रस्थापित होऊन सलोखा निर्माण होतो.
(५) विविध कार्य आणि व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांमधील समन्वय हे संस्थात्मक यशाचे सार आहे.
उत्तर : (१) समन्वय हे व्यवस्थापन कार्य व्यवसाय संघटनेतील वेगवेगळी कार्ये व सर्व स्तरावरील कर्मचारीवर्ग यांच्यातील समन्वय हे संघटनेच्या यशाचे सार आहे. समन्वय म्हणजे संघटनेतील सर्व कार्यांचे एकत्रीकरण होय. संघटना सुरळीत चालण्यासाठी समन्वय अतिशय आवश्यक आहे. जोपर्यंत व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांमधून प्रयत्नपूर्वक उपाय केले जात नाहीत, तोपर्यंत समन्वय शक्य होत नाही.
(२) संघटनेचे ध्येय साध्य करण्यासाठी वेगवेगळ्या विभागांच्य कार्याचे जोपर्यंत एकत्रीकरण व समक्रमण होत नाही व त्यात एकसंघपणा आणला जात नाही, तोपर्यंत ध्येय साध्य होऊ शकत नाही व हेच समन्वयाचे मुख्य कार्य असते. व्यवस्थापनाच्या इतर सर्व कार्यामध्ये लपलेले हे एक सामर्थ्य म्हणजेच समन्वय होय की जे इतर सर्व कार्यांना एकत्र बांधून ठेवते.
(३) व्यवसाय संघटनेमध्ये अनेक लोक एकत्रितपणे, समान ध्येय गाठण्यासाठी कार्य करीत असतात. त्या सर्वांचे काम एकमेकांच्या कामाशी जोडले गेलेले असते. समन्वयाचे कार्य या सर्वांचे प्रयत्न सुसंवादाने एकसंघ करण्याचे काम करते.
(४) समन्वय हे व्यवस्थापन कार्य सामूहिक कार्याच्या एकीकरणाशीसंबंधित असते. व्यवस्थापकाचे मार्गदर्शन, निर्देशन व अभिप्रेरणा यामुळे होणारे सांधिक कार्य कनिष्ठ कर्मचाऱ्यांना प्रामाणिकपणे काम करण्यासाठी व उत्तम कामगिरी करण्यासाठी प्रोत्साहित करते व त्यामुळे उद्दिष्ट पूर्तीस मदत होते.
प्र. १४ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (प्रत्येकी ८ गुण)
(१) नियोजन म्हणजे काय? नियोजनाचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर-
अर्थ-
नियोजन हे व्यवस्थापनाचे मुलभूत कार्य आहे. व्यवस्थापनाची प्रत्येक कार्ये नियोजनावर आधारित आहे. यामध्ये करावयाची कामे आधीच ठरविली जातात.नियोजन ही तार्किक विचार करण्याची आणि तर्कशुद्ध निर्णय घेण्याची वैचारिक प्रक्रिया आहे. जी व्यवसाय संघटनेच्या उद्दिष्ट पूर्ण करण्यावर भर देते व विविध कार्यप्रणाली विकसित करते. योग्य नियोजन व त्याची प्रभावी पद्धतीने अंमलबजावणी करणे संस्थची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी अतिशय आवश्यक आहे. थोडक्यात नियोजन हा भविष्यातील कार्यांचा विस्तृत कार्यक्रम आहे.
व्याख्या-
कुन्टझ आणि ओडोनेल-
“कोणते काम करायचे आहे, कसे करावयाचे आहे, केव्हा करावयाचे आहे व कोणी करावयाचे आहे हे अगोदरच निश्चित करणे म्हणजे नियोजन होय. नियोजनामुळे आपण कुठे आहोत व आपल्याला कुठे जायचे आहे यातील अंतर कमी होते. यामुळे अशा गोष्टी शक्य होतात ज्या इतर वेळेला कधीच शक्य झाल्या नसत्या.
जेम्स स्टोनर
“संघटनेची उद्दिष्टे ठरविणे व ती उद्दिष्ट्ये साध्य करण्यासाठीचा मार्ग आखून देणे म्हणजे नियोजन होय.’
नियोजनाचे महत्त्व :
हे एक मुलभूत कार्य आहे जे पूर्वानुमानाच्या साहाय्याने अनिश्चित भविष्यातील धोका कमी करते आणि आपल्याला कोठे व कसे जायचे आहे याबद्दलची रूपरेषा ठरविते.
(१) स्पष्ट उद्दिष्टे निर्धारित करण्यास मदत करते :
नियोजन ध्येये व उद्दिष्टे ठरविणे व ती साध्य करण्यासाठी योजना तयार करण्याशी संबंधित आहे. यामुळे व्यवस्थापकाला संघटनेच्या सय परिस्थितीचे विश्लेषण करून त्या आधारे भविष्यात इच्छित स्थान मिळवण्याचा मार्ग ओळखण्यास मदत होते.
(२) दिशा दर्शविते :
नियोजनामुळे ध्येये व उद्दिष्टे स्पष्टपणे नमूद केलेली आहेत हे सुनिश्चित होते. ती मार्गदर्शक म्हणून काम करतात आणि योग्य वेळी योग्य मार्गाने योग्य गोष्टी करण्यासाठी मार्गदर्शन करतात, त्यामुळे कामगारांना संघटनेला नक्की काय साध्य करायचे आहे व त्यासाठी त्यांनी काय करायला पाहिजे हे समजण्यास मदत होते.
३) कार्यक्षमतेत वाढ :
नियोजनामुळे व्यवस्थापकांना उद्दिष्टे स्थापित करणे आणि वाटचालीचा मार्ग ठरविण्यास मदत होते ज्यामुळे कर्मचाऱ्यांची भविष्यातील कामगिरी सुधारण्यास मदत होते. हे संघटनेसाठी फायदेशीर ठरते. नियोजनामुळे कर्मचारी योग्य वेळी दिलेल्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार काम करू शकतात. कामगिरीत झालेल्या सुधारणेमुळे संघटना जास्त नफा कमावते.
४) जोखीम कमी करतेः
नियोजन पूर्वानुमान तंत्रावर आधारित आहे. या प्रक्रियेमध्ये भविष्याचा अचूक बोध घेऊन भविष्यात होणाऱ्या बदलांचा अंदाज बांधला जातो. नियोजन भविष्यात करावयाची कामे आधीच निश्चित करत असल्याने होणाऱ्या बदलांना व अनिश्चित घटनांना सामोरे कसे जायचे याचा मार्ग दाखविते. बदल किंवा धोके पूर्णपणे काढून टाकले जाऊ शकत नाहीत. हे धोके टाळणे शक्य नसते परंतु त्यांचे अनुमान करणे व प्रतिबंधात्मक उपायांनी त्यांना हाताळणे शक्य आहे. त्यामुळे भविष्यातील जोखीम कमी करता येते.
५) उपलब्ध संसाधनांचा पर्याप्त वापरः
संघटनात्मक नियोजनात संसाधनांची उपलब्धता व विविध कार्यांसाठी लागणाऱ्या संसाधनांची योग्य विभागणी यांचा विचार केलेला असतो. तसेच यामुळे संसाधनांचा पर्याप्त वापर करणे शक्य होते ज्यामुळे उच्च कार्यक्षमता व चांगले परिमाण साध्य होतात. योग्य नियोजनाने आपल्याला संसाधनांचा अपव्यय टाळता येतो.
६) निर्णय घेण्यास मदत करतेः
व्यवस्थापनासमोर वेगवेगळे पर्याय उपलब्ध असतात. सर्व विकल्पांच्या सर्व सकारात्मक व नकारात्मक परिणामांचा विचार करून ध्येय साध्य करण्याचा सर्वोत्तम पर्याय निवडण्यासाठी व्यवस्थापनाला नियोजनाची मदत होते. पूर्वनिर्धारित ध्येय साध्य करण्यासाठीच्या वैकल्पिक कार्य निर्धारित केल्यानंतरच निर्णय घेतला जातो. यामुळे व्यवस्थापकाला तर्कशुद्ध निर्णय घेण्यास मदत होते.
७) नियंत्रणासाठी मानके ठरविण्यास उपयुक्तः
नियोजन नियंत्रणासाठीची मानके निर्धारित करते यामुळे व्यवस्थापक वास्तविक कामगिरीची तुलना मानकांशी करून वास्तविक व प्रमाणित कामगिरीमध्ये काही फरक असेल तर तो शोधून काढू शकतात.अशा प्रकारची तफावत नियंत्रणाच्या माध्यमातून भरून काढता येते. म्हणून नियोजन नियंत्रणासाठी आधार ठरतो तसेच कामाच्या ठिकाणी शिस्त राखण्यासाठी देखील नियोजन महत्त्वाचे आहे.
८) सर्व कार्यांचा समन्वय साधणेः
नियोजनामुळे सर्व कार्यांमध्ये समन्वय साधणे शक्य होते. यामुळे कार्यांमधील परस्परव्याप्ती कमी होते. व्यवसाय संघटनेतील सर्व कार्ये एकमेकांशी निगडीत असतात, याचा विचार नियोजन प्रक्रियेमध्ये केलेला असतो. संघटनेतील सर्व कार्ये व संसाधनांचा परस्परसंबंध जोडणे उत्तम नियोजनामुळे शक्य होते. त्यामुळे सर्व विभाग एकत्रित योजनेनुसार काम करतात व समन्वय साधला जातो.
९) व्यवस्थापनाची इतर कार्ये सुलभ करते:
प्रत्येक संघटना नियोजना दरम्यान ठरविलेली उद्दिष्टे प्राप्त करण्याच्या ध्येयाने कार्य करीत असते. जोपर्यत नियोजन योजना तयार होत नाही तोपर्यंत संघटन, कामगार व्यवस्थापन ही व्यवस्थापनाची इतर कार्ये करता येत नाहीत. म्हणूनच नियोजन व्यवस्थापनाची इतर कार्ये सुलभ करते.
१०) नवीन कल्पनांना प्रोत्साहन देतेः
नियोजन हे व्यवस्थापनाचे मुलभूत कार्य आहे. नियोजन ही निर्णय घेण्याची प्रक्रिया आहे. ज्यात चिकित्सक पद्धतीने विचार करून नाविन्यपूर्ण कल्पनांचा प्रचार करण्याचा अंतर्भाव होतो. सरतेशेवटी या अभिनव कल्पनांमुळे संघटनेची ध्येये साध्य होतात. हे व्यवस्थापनाचे सर्वात आव्हानात्मक कार्य आहे कारण यामुळेच भविष्यातील सर्व कार्यांना दिशा मिळते ज्यातून संघटनेची वाढ व प्रगती साधली जाते.
थोडक्यात,
एखादया संस्थेच्या वाटचालीत आणि व्यक्तीच्या आयुष्यातही नियोजनाची भूमिका अतिशय महत्त्वाची असते. संघटनेच्या वातावरणात झापाट्याने बदल होतो आहे तसेच भविष्यही अत्यंत अनिश्चित आहे. योग्य नियोजनाच्या मदतीने जोखीम व अनिश्चितता कमी करता येते. म्हणूनच संघटनेचे अस्तित्व टिकून राहणे, तिचा विकास आणि यशासाठी नियोजन ही एक मुलभूत गरज आहे.
(२) संघटन (Organising) म्हणजे काय ? ते सांगून महत्त्व लिहा.
उत्तर-
अर्थ-
मनुष्यबळ,पैसा,साहित्य, यंत्रसामग्री व पद्धती ही आवश्यक साधनसामग्री ओळखणे, एकत्र आणणे, त्यांचे विभाजन करणे आणि संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी त्यांची योग्य मांडणी करण्याच्या प्रक्रियेला संघटन असे म्हणतात. नियोजनामध्ये व्यवस्थापन भविष्यात काय करायचे आहे हे ठरविते तर संघटनाचे कार्य नियोजित साध्य करण्यासाठीचे मार्ग व साधने निश्चित करते.
व्याख्याः
मुनी आणि रिले-
“संघटना ही एक समान हेतू साध्य करण्यासाठी प्रत्येक मानवी सहयोगाचा प्रकार आहे.
कुन्टझ आणि ओडोनेल-
“संघटनांमध्ये उद्दिष्टे व योजना पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कार्यांचे गट करणे, या कार्यांची जबाबादारी योग्य विभागांकडे सोपविणे आणि अधिकार, विभागणी व समन्वय यांची तरतूद करणे याचा समावेश होतो.”
थियो हायमेन-
“संघटन ही एखादया संस्थेतील क्रियांचे अर्थ सांगण्याची, त्यांचे गट पाडण्याची एक प्रक्रिया आहे ज्यात अधिकारांनुसार नातेसंबंध निर्माण केले जातात. संघटनांचे कार्य पार पाडताना ती प्रभावीपणे अंमलात आणण्यासाठी त्या व्यवस्थापक कार्यांची माहिती देतो, त्यांची विभागवार विभागणी करतो आणि त्यांची वाटणी करतो.
संघटनाचे महत्त्व-
१) प्रशासन व दैनंदिन कामकाज सुलभ करते:
संघटन प्रक्रिया कार्ये ओळखते व त्यांची गटवारी करते. कार्यांचे गट करून त्यांची वाटणी करणे हे प्रशासनाचे काम आहे तर त्याप्रमाणे काम करणे हा कार्यरत क्रियाकलाप आहे. म्हणजे संघटनेमुळे संस्थेचे प्रशासन व कार्यरत सुलभ होते. कार्याचे व कामगारांचे योग्य गटामध्ये विभाजन केल्याने उत्पादनात वाढ होते व अपव्यय कमी होतो. कामाची नक्कल होण्याला प्रतिबंध बसतो आणि परिणामकारक वाटणी शक्य होते.
२) विशेषीकरण घडून येतेः
संघटनात्मक रचना ही नातेसंबंधांचे एक जाळे आहे ज्यामध्ये कामाची विभागणी विविध घटक आणि विभागांमध्ये केलेली असते. कामाच्या अशा विभागणीमुळे संघटनेतील विविध क्रियाकलापांमध्ये विशेषीकरण होण्यास मदत होते. कार्यांच्या विशेषीकरणामुळे संघटनात्मक कार्यक्षमता वाढीस लागते.
३) कामाची निश्चिती:
संघटनात्मक रचनेमुळे विविध विभागातील कर्मचाऱ्याची निवड, त्यांची पात्रता, कौशल्य व अनुभवानुसार होत असल्याने योग्य कामावर योग्य व्यक्ती नेमणे शक्य होते. यामुळे कामाचे स्वरूप कळण्यास मदत होते व प्रत्येक व्यक्तीची भूमिका स्पष्ट होते.
४) अधिकार व जबाबदारी यांचे स्पष्टीकरण:
संघटनात्मक रचना प्रत्येक व्यवस्थापकाची भूमिका परिभाषित करते. प्रत्येक व्यवस्थापकाला आपल्या अधिकारांचा वापर कसा करावा ज्यामुळे या अधिकाराचा गैरवापर होणार नाही हे स्पष्ट केले जाते. व्यवस्थितपणे परिभाषित केलेली कार्ये व जबाबदाऱ्या व्यवस्थापकांच्या कार्यात परिणामकारकता आणतात. याचा उपयोग उत्पादकता वाढविण्यास होतो.
५) समन्वय स्थापित करते:
संघटनेच्या विविध विभागांमध्ये समन्वय निर्माण करण्यासाठी या कार्यांची मदत होते. हे विविध पदांमध्ये स्पष्ट संबंध आणि व्यक्तींमध्ये परस्पर सहकार्य निर्माण करते. संघटनात्मक कार्ये सुरळीतपणे चालण्यासाठी विविध विभागांमध्ये व विविध स्तरांवरील व्यवस्थापकांमध्ये समन्वय किंवा समक्रमण असणे महत्त्वाचे आहे.
६) प्रभावी प्रशासनासाठी मदत :
हे कार्य विविध पदे, विभाग, कार्ये आणि भूमिका स्पष्टपणे संरचित करते. योग्य कामासाठी योग्य अधिकार व योग्य जबाबदारी सहित योग्य व्यक्तीची नेमणूक करण्याचे काम अतिशय काळजीपूर्वक केले जाते. कामाची विभागणी व अधिकारांचे योग्य वाटप यातून हे साध्य केले जाते. या सगळ्याचा परिणाम प्रशासन प्रभावी व कार्यक्षम होण्यात होतो.
७) वाढ आणि विविधतेसाठी उपयुक्त :
प्रत्येक संघटनेची वाढ सुरळीतपणे आणि कार्यक्षमपणे चालणाऱ्या कार्यांवर अवलंबून असते. स्पष्टपणे परिभाषित केलेल्या भूमिका व जबाबदाऱ्या विविध स्तरावरील व्यवस्थापनाचे काम करणाऱ्या व्यक्तींमधील समन्वय आणि योग्य नियंत्रण तत्राचा वापर कामाच्या ठिकाणी कार्यक्षमता आणतात आणि संघटनेची वाढ चांगल्या पद्धतीने होते. हे सर्व संघटनेची रचना व्यवस्थित परिभाषित केली असेल तरच शक्य आहे.
८) सुरक्षिततेची भावना निर्माण करते :
संघटनात्मक रचना कार्यस्थिती स्पष्ट करते. त्यामध्ये प्रत्येकाची कार्ये व जबाबदाऱ्या स्पष्ट पणे नमूद केलेल्या असतात. प्रत्येक व्यक्ती त्याला अनुसरून काम करू शकते. कामातील व अधिकारातील स्पष्टतेमुळे कर्मचाऱ्यांचे मानसिक समाधन वाढते त्याचबरोबर त्यांच्यामध्ये सुरक्षिततेची भावना निर्माण होते.
९) नवीन उपक्रमांना वाव देते :
संघटन कार्य पार पाडण्याची कार्ये व भूमिका स्पष्ट करते. कामगार त्यांच्या नवीन कल्पना वापरून काम करू शकतात. यामुळे व्यवस्थापकाला कर्मचाऱ्यांमध्ये विशेष कौशल्ये विकसित करण्यासाठी व त्यांच्या ज्ञानवृद्धीसाठी पुरेसा वाव मिळतो. फक्त संघटमात्मक रचनेच्या मुळेच नाविन्यपूर्ण पद्धतीने कामाच्या पद्धतीत नवीन बदल स्विकारण्यास वाव मिळतो.
१०) संसाधनांचा पर्याप्त वापर :
संघटन कार्य कामाच्या तपशीलानुसार भिन्न व्यक्तींना भिन्न कार्य प्रदान करते. यामुळे कार्यांचे विशेषीकरण शक्य होते. अपेक्षित ध्येये ठरविलेल्या कालमर्यादेत साध्य करण्यासाठी कुशल कामगार व इतर संसाधनांचा पर्याप्त वापर केला जातो.
३) कर्मचारी व्यवस्थापन (Staffing) म्हणजे काय? ते सांगून महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर-
अर्थ :
कर्मचारी व्यवस्थापन हे घटनात्मक रचना आणि योजनेप्रमाणे अंमलबजावणी करण्याचे कार्य आहे. ही उत्कृष्ट कार्यशक्ती आकर्षित करणे, भरती करणे, निवड करणे, कार्याची जबाबदारी देणे, मूल्यांकन करणे, मोबदला देणे ती विकासित करणे आणि टिकवून ठेवण्याची प्रक्रिया आहे. प्रत्येक उपक्रमाचे सर्वसाधारण यश आणि वाढ कामगार व्यवस्थापन कार्याच्या उचिततेवर आधारित आहे. त्यांच्या बुद्धिमत्ता आणि कौशल्यांचा वापर करून कार्यशक्तीचा सर्वोत्तम उपयोग करून घेण्यावर भर देणे, त्यांना टिकवून ठेवणे आणि त्यांच्यासाठी प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रमांचे आयोजन करणे हे संघटनेसाठी अतिशय आव्हानात्मक असते.
व्याख्या-
थियो हायमेन-
“कर्मचारी व्यवस्थापन अधिनस्थ व्यवस्थापकांची भरती, निवड, विकास, प्रशिक्षण आणि मोबदल्याशी संबंधित आहे.”
ल्युथर गुलिक-
“कर्मचारी व्यवस्थापन हे कर्मचाऱ्यांना आणणे, प्रशिक्षण देणे आणि कामाची अनुकूल परिस्थिती टिकवून ठेवणे अशा पूर्णपणे कर्मचाऱ्यांशी निगडित कार्य आहे.”
कर्मचारी व्यवस्थापनाचे महत्त्व-
१) प्रभावी व्यवस्थापिक कार्य-
नियोजन, संघटन, निर्देशन आणि नियंत्रण अशी व्यवस्थापनाची इतर कार्य प्रभावीपणे करण्यासाठी कर्मचारी व्यवस्थापन ही गुरुकिल्ली आहे. सक्षम कार्यशक्ती उत्पादन, विक्री, वित्त इत्यादी विविध कार्यांमध्ये प्रभावीपणे काम करू शकते. इतर कार्यांचा परिमाण कर्मचारी व्यवस्थापनाच्या प्रभावीपणावर अवलबून आहे.
२) मानवीसंसाधनांचा प्रभावी वापर-
कर्मचारी व्यवस्थापनामुळे मानवी संसाधनांचा म्हणजेच कार्यशक्तीचा प्रभावी वापर करता येतो. भरती, निवड, नियुक्ती, मोबदला, प्रशिक्षण, विकास इत्यादी प्रत्येक टप्प्यावर विशेष काळजी घेतली जाते. कामाचा अतिरेक टाळला जातो. मानवी संसाधनांच्या कार्यक्षम वापरामुळे कामगिरी सुधारते व संघटनेचा विकास होतो.
३) सह संबंध निर्माण होतात-
या कार्याचा उपयोग संघटनेच्या सर्व स्तरावरील कर्मचाऱ्यांमध्ये सुदृढ संबंध निर्माण करण्यासाठी होतो. सुरळीत सहसंबंध चांगल्या सुसंवादासाठी आणि संघटनेतील व्यवस्थापन प्रयत्नांच्या समन्वयासाठी अतिशय आवश्यक असतात.
४) मानवी संसाधनांचा विकास-
कुशल व अनुभवी कर्मचारी ही व्यवसाय संघटनेची मालमत्ता असते. संघटनात्मक संस्कृती कर्मचाऱ्यांमध्ये रुजविण्यासाठी कर्मचारी व्यवस्थापनाची मदत होते. हे उपलब्ध कार्यशक्तीला प्रशिक्षित करते आणि विकसित करते. त्याचबरोबर व्यवसाय संघटनेतील सर्व व्यवस्थापकीय कार्ये सुलभ होतील हे सुनिश्चित करते.
५) तंत्रज्ञानाचा आणि इतर संसाधनांचा प्रभावी वापर-
प्रशिक्षित कर्मचारी नवीन तंत्रज्ञान, भांडवल, साहित्य, कामाची पद्धत यांचा प्रभावी वापर करू शकतात. यामुळे संघटनेची स्पर्धा करण्याची ताकद वाढविण्यास मदत होते. याबरोबरच कामाचा दर्जा, उत्पादकता यामध्ये संख्यात्मक आणि गुमात्मक वाढ करण्यासाठी याचा उपयोग होतो.
६) कार्यक्षमता वाढते:
कर्मचाऱ्यांना स्वत:चा विकास करण्यासाठी तसेच संघटनेच्या प्रगतीसाठी प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रम उपलब्ध करून दिले जातात. योग्य निवड प्रक्रिया संघटनेला चांगल्या दर्जाचे कर्मचारी मिळवून देते आणि योग्य प्रशिक्षण कार्यक्रमामधून कर्मचाऱ्यांची कामगिरी सुधारणे शक्य होते.
७) दीर्घकालीन परिणाम :
पात्र, कार्यक्षम व कुशल कर्मचारी ही नेहमीच संस्थेची संपत्ती असते. कर्मचाऱ्यांची योग्य निवड संघटनेला यशाच्या मार्गाकडे घेऊन जाते. साहजिकच, यांचे संघटनेच्या कार्यक्षमतेवर दीर्घकालीन व सकारात्मक परिणाम झाल्याचे निदर्शनास येतात.
८) आवश्यक योगदान :
कर्मचारी व्यवस्थापन कर्मचाऱ्यांच्या विकासातून संघटनेची वाढ व सातत्य सुनिश्चित करते. संभाव्य कर्मचाऱ्यांची निवड त्यांच्या क्षमतेवर अवलंबून असते. जेणेकरून संघटना भविष्यातील आव्हाने समर्थपणे पेलू शकेल. म्हणूनच, कर्मचारी कर्मचाऱ्यांचे त्यांच्या भविष्यातील भूमिकांमधील योगदान विचारात घेतले जाते.
९) कामाचे समाधन :
कर्मचाऱ्यांना आर्थिक व बिगर आर्थिक फायदे देऊन प्रेरित केले जाऊ शकते. पुरेसा मोबदला कर्मचाऱ्यांचे कार्य समाधान आणि मनोबल वाढवितो. प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रम, योग्य मोबदला आणि नोकरीची शाश्वती या गोष्टी कार्य समाधानासाठी महत्त्वाच्या असतात.
१०) सुसंवाद टिकवून ठेवते :
कर्मचारी व्यवस्थापनाच्या प्रक्रियेत गुणवत्तेच्या आधारे व्यक्तींची भरती केली जाते. निवड केली जाते तसेच त्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन करून पदोन्नती दिली जाते. यासाठी योग्य ते निकष तयार करून ते संबंधित कर्मचाऱ्यांना सांगितले जातात. यामुळे संस्थेमध्ये शांतता व सुसंवाद प्रस्थापित केला जातो.
(४) निर्देशन (Directing)म्हणजे काय? ते सांगून महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर-
अर्थ:
व्यवस्थापन कार्याचा आत्मा म्हणजे निर्देशन. ही एक अशी प्रक्रिया आहे जिथे व्यवस्थापक सूचना, मार्गदर्शन, संपर्क, प्रोत्साहन, प्रेरणा देतात आणि पूर्व नियोजित ध्येयु प्राप्तीसाठी कर्मचाऱ्यांच्या प्रगतीकडे लक्ष ठेवतात. निर्देशन ही सतत करायची क्रिया असून त्याची सुरुवात वरच्या स्तरापासून हळूहळू खालच्या स्तरापर्यत होत असते. ही एक अखंड व्यवस्थापकीय प्रक्रिया असून ती संघटनेच्या संपूर्ण कार्यकाळात चालू असते. दिग्दर्शक ही एक अशी व्यक्ती आहे जी कर्मचाऱ्यांना समस्या सोडविण्यास आवश्यक ते मार्गदर्शन करून योग्य तो मार्ग दाखवते. काही विचारवंत निर्देशनाला ‘एखादया संस्थेचा जीवनदीप' असे संबोधतात
व्याख्या:
थियो हेमन-
“नियोजना प्रमाणे सर्व पार पडते की नाही ते पाहण्यासाठी आवश्यक सूचना देण्याची प्रक्रिया व तंत्रे म्हणजे निर्देशन होय.
अर्नेस्ट डेल-
“कार्यक्षम पद्धतीने गुणवत्ता मिळवण्याची प्रक्रिया आणि धोरणे यांचे स्वरूप ठरवणे आणि त्यांची आखणी करणे म्हणजे निर्देशन होय.”
निर्देशनाचे महत्त्व:
संघटनेचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी लोकांना सूचना देणे, मार्गदर्शन करणे तसेच प्रेरणा, समुपदेशन व त्यांच्यावर देखरेख ठेवण्याच्या प्रक्रिया किंवा तंत्राला निर्देशन म्हणतात.
१) कृतीला प्रवृत्त करणे :
कर्मचाऱ्यांच्या मदतीने एखादी योजना वास्तवात आणण्याची प्रक्रिया म्हणजे निर्देशन. प्रत्येक कार्याची सुरुवात योग्य वेळी दिलेल्या निर्देशनाने होते. दिलेले काम वेळेत पूर्ण करण्यासाठी हाताखालच्या लोकांना योग्य त्या सूचना दिल्या जातात. व्यवस्थापक त्यांच्या हाताखालच्या लोकांना काय काम करावे, कसे करावे, कधी करावे याबद्दल आदेश देतात व त्या सूचनांचे योग्य पालन होते की नाही याकडे लक्ष देतात.
२) प्रयत्नांचे एकत्रिकरण :
निर्देशनातील घटकांपैकी एक म्हणजे संभाषण. संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी सर्व कर्मचारी आणि विभाग यांच्या प्रयत्नांना एकत्रित करण्याचे काम करते. संघटनेचे ध्येय साध्य करण्यासाठी उत्तम नेतृत्व व प्रभावी संभाषणातून प्रयत्नांचे एकात्रिकरण करणे शक्य आहे.
३) प्रेरणेचे साधन :
कनिष्ठ व्यक्तींना मार्गदर्शन करताना, त्यांच्या मतांचा देखील आदर केला जातो. व्यवस्थापक आपल्या कर्मऱ्यांमधील सुप्तगुण व क्षमता ओळखून त्यांना उत्तमोत्तम देण्यास मदत करतो. कर्मचाऱ्यांची कामगिरी सुधारण्यासाठी व्यवस्थापक आर्थिक व बिगर आर्थिक प्रलोभने देऊन प्रेरित करतो.
४) स्थिरता प्रदान करते :
संघटना दीर्घकाळ टिकावी व तिची वाढ व्हावी यासाठी स्थिरता खूप महत्त्वाची असते. प्रभावी नेतृत्व, संदेशवहन, पर्यवेक्षण आणि प्रोत्साहन यामुळे कर्मचाऱ्यांमध्ये सहकार्य आणि वचनबद्धता विकसित होते. हे स्थिरता प्रदान करते आणि संघटनेच्या निरनिराळ्या विभागांमध्ये संतुलन निर्माण करते.
५) बदलांचा सामना करणे :
व्यवसायाच्या वातावरणाचे घटक नेहमी बदलत असतात. संघटनेच्या वाढीसाठी बदलत्या पर्यावरणाशी जुळवून घेणे आवश्यक असते. प्रेरणा, योग्य संदेशवहन आणि नेतृत्व यांच्या मदतीने कर्मचाऱ्यांना बदलांचे स्वरूप स्पष्टपणे समजू शकते आणि ते बदल स्विकारण्याचे सकारात्मक परिणाम देखील समजू शकतात. उदाहरणार्थ- ई- फायलिंग, कामाच्या ठिकाणी रोबोटचा वापर इत्यादी.
६) संसाधनांचा कार्यक्षम वापर :
निर्देशनात प्रत्येक व्यक्तीला त्याची कर्तव्ये व जबाबदाऱ्या नेमून दिल्या जातात. योग्य सूचना व यंत्रणेच्या आधारे अपव्यय व प्रयत्नांची पुनरावृत्ती टाळता येते. ह्यात मानवी श्रम, यंत्रसामग्री, पद्धती आणि पैसा या साधनांचा जास्तीत जास्त संभाव्य वापर करण्यासाठी कनिष्ठ लोकांना मार्गदर्शन केले जाते त्यामुळे खर्च कमी होऊन नफा वाढण्यास मदत होते.
निर्देशन सर्व कर्मचाऱ्यांना सांघिक कार्य करण्यास प्रेरणा देते. संघटनेच्या यशामध्ये वैयक्तिक प्रयत्नांपेक्षा सामुहिक प्रयत्न किंवा संघभावना महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यामुळेच संचालक म्हणून व्यवस्थापकाची भूमिका ही कर्मचाऱ्यांना पूर्वनियोजन ध्येय प्राप्तीसाठी मार्गदर्शक व प्रवृत्त करण्यासाठी महत्त्वाची ठरते.
संघटनेतील प्रत्येक व्यक्तीमध्ये औपचारिक पात्रतेबरोबरच काही विशेष गुण आणि क्षमता असतात. निर्देशन योग्य प्रोत्साहन आणि प्रेरणा देऊन व्यक्तींना त्यांच्या सर्वश्रेष्ठ क्षमतांचा वापर करण्यास मदत करते. संघटनेच्या ध्येय प्राप्तीसाठी क्षमतांचा वापर करणे हे चांगल्या नेत्याचे कर्तृत्व आहे.
कर्मचाऱ्यांना सर्वोत्तम कामगिरी करण्यासाठी मार्गदर्शन आणि प्रेरणा दिली जाते. एक नेता म्हणून व्यवस्थापकाकडून संघभावना निर्माण केली जाते तसेच पर्यवेक्षणाची योग्य तंत्रे देखील वापरली जातात. याचा सकारात्मक परिणाम होऊन संपूर्ण संघटनेच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते.
संघटनात्मक क्रिया सुरळीत पार पाडण्यासाठी सहकार्य आवश्यक असते. हे व्यवस्थापक म्हणून संचालकाने उच्च स्तरापासून ते व्यवस्थापनाच्या कनिष्ठ स्तरापर्यंत तयार केले पाहिजे. निरोगी सहकार्य, सांघिक कार्य आणि उच्च कार्यक्षमतेची पातळी यामुळे संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करणे शक्य होते.
म्हणूनच, कर्मचाऱ्यांना निर्देशित करणे व्यवस्थापनाचे मुलभूत कार्य आहे. ज्यामध्ये प्रेरणेच्या मध्यमातून प्रभावी कार्य वातावरण निर्माण करणे समाविष्ट आहे.
(५) समन्वय (Co-ordinating) म्हणजे काय? ते सांगून महत्त्व सांगा
उत्तर-
अर्थ
वेगवेगळी कार्ये आणि सर्व स्तरातील कर्मचारी वर्ग यांच्यातील समन्वय हे संघटनेच्या यशाचे सार आहे. समन्वय म्हणजे संघटनेतील सर्व कार्यांचे एकत्रिकरण होय. संघटना सुरळीत चालण्यासाठी हे अतिशय आवश्यक आहे. यामुळे इच्छित उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी संघटनेच्या सर्व क्रियांमध्ये सुसंवाद निर्माण होतो. संघटनेत अनेक लोक एकत्रितपणे समान उद्दिष्टांसाठी काम करत असतात. त्यांचे कार्य एकमेकांशी जोडलेले असते. म्हणून अशी कार्ये एकत्र करून त्यांच्यात सुसंवाद साधणे हे गरजेचे असते. जोपर्यत यासाठी प्रयत्नपूर्वक उपाय केले जात नाहीत तोपर्यत समन्वय शक्य होत नाही. संघटनेचे ध्येय साध्य करण्यासाठी वेगवेगळया विभागांच्या एकत्रिकरण व समक्रमण करून त्यांच्या प्रयत्नांमध्ये एकसंधपणा आणणे म्हणजेच समन्वय होय. हे एक लपलेले सामर्थ्य आहे जे व्यवस्थापनाच्या इतर सर्व कार्यांना एकत्र बांधते.
व्याख्या:
“समन्वय ही एक अशी प्रक्रिया आहे की ज्यात एखादे समान ध्येय साध्य करण्यासाठी अधिकारी त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या सांघिक प्रयत्नांमध्ये सुसूत्रता आणून त्यांच्या कार्यांमध्ये एकसंधता निर्माण करतात.
“व्यवसायाचे कार्य सुरळीत चालावे आणि अपेक्षित यश प्राप्त व्हावे म्हणून व्यवसायाच्या सर्व क्रियांमध्ये सुसूत्रता प्रस्थापित करण्याची क्रिया म्हणजे समन्वय होय."
संघटनेतील भिन्न घटक आणि प्रयत्न यांच्यात समान उद्दिष्टे साध्य करण्याच्या हेतूने सुसंवाद साधण्यासाठी समन्वयाची गरज भासते.
समन्वयाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे-
१) संघभावनेला प्रोत्साहन देते :
संघटनेमध्ये व्यक्तींचा समूह एकत्रितपणे कार्य करत असतो. संघटनेची धोरणे, प्रत्येकाची त्यातील भूमिका आणि जबाबदाऱ्या इत्यादी गोष्टींवरून संघटनेतील एखादी व्यक्ती, एखादा विभाग आणि कर्मचारी यांच्यात वादविवाद असू शकतात. समन्वयातून कमीत कमी संघर्ष निर्माण होतील अशा पद्धतीने कार्यांची मांडणी केली जाते. त्यामुळे कर्मचाऱ्यांमधील संघर्ष कमी होतात व त्यांच्यातील संघभावना वाढीस लागते.
संघटनेच्या सामान्य ध्येयप्राप्तीसाठी समन्वयाच्या आधारे विविध विभागातील कार्ये एकत्रित आणली जातात. कामाची आखणी अत्यंत पद्धतशीरपणे केली जाते. विभागांच्या परस्पराबलंबनामुळे कर्मचाऱ्यांना योग्य दिशा मिळते.
समन्वयामुळे कर्मचाऱ्यांना त्यांचे नेमून दिलेले काम पूर्ण करताना पुढाकार घेण्याची प्रेरणा मिळते. प्रभावी समन्वयमुळे कार्यक्षमतेत वाढ होते व परिणामी संघटनेची भरभराट होण्यास मदत होते. एक समृध्द संस्था कर्मचाऱ्यांना नोकरीची सुरक्षितता, चांगले उत्पन्न, पदोन्नती या गोष्टींची खात्री देते. अशा आर्थिक आणि बिगर आर्थिक प्रोत्साहनांमुळे नोकरीची हमी मिळते व कर्मचाऱ्यांना कठोर परिश्रम करण्यास प्रोत्साहन मिळते.
व्यवस्थापक सर्व संसाधने पद्धतशीरपणे एकत्रित करण्याचा प्रयत्न करतात. यामुळे उपलब्ध साधनांचा योग्य तो वापर करण्यास मदत होते. समन्वय संघटनेतील साधनांचा अपव्यय कमी करण्यास आणि कामाच्या खर्चावर नियंत्रण ठेवण्यास देखील मदत करते.
समन्वयामुळे साधनांचा अपव्यय, कर्मचाऱ्यांचा निष्क्रिय वेळ, दिलेले काम वेळेत पूर्ण न होणे तसेच वेगवेगळ्या विभागांमधील वादविवाद इत्यादी गोष्टी बऱ्याच प्रमाणात कमी होतात. समन्वय संघटनेची उद्दिष्टे प्राप्त करण्याच्या प्रक्रियेमध्ये संघटनेचे काम सुरळीत पार पाडण्याची हमी देते.
६) नातेसंबंध सुधारते :
समन्वय व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांवरील व्यवस्थापनामध्ये सलोख्याचे संबध विकसित करते. संघटनेमध्ये प्रत्येक विभाग हा इतर विभागाच्या कामकाजावर अवलंबून असतो.
उदा. जसे की विक्री विभाग हा उत्पादन विभागानुसार कार्य करतो तर उत्पादन विभाग खरेदी विभागावर अवलंबून असतो म्हणूनच समन्वयामुळे फक्त ध्येये प्राप्तीच होत नाही तर कर्मचाऱ्यांचे एकमेकांबरोबरचे परस्परसंबंध सुधारण्यासही मदत होते.
७) उच्चतर कार्यक्षमता:
संसाधनांचा सर्वात्कृष्ट वापर आणि इतर साधनांचे एकत्रिकरण यामुळे संघटनेला भरपूर नफा होण्यास मदत होते. हा नफा उच्च उत्पादन क्षमता,उच्च नफा, तसेच कमीत कमी खर्च करून मिळवता येतो. म्हणूनच समन्वय उच्चतर कार्यक्षमता निर्माण होण्यास चालना देते.
८) प्रतिष्ठा, नावलौकिक वाढविणेः
संघटनेतील कर्मचाऱ्यांच्या एकसंघ प्रयत्नांमुळे व त्यांच्यातील दृढसंबंधांमुळे उच्च कार्यक्षमता, कमीतकमी खर्च, जास्त विक्री व उच्च नफा मिळवता येतो. याचा भेट परिणाम बाजारपेठेत नावलौकिक निर्माण करण्यासाठी होतो. याचे परिणाम संघटनेचा बाजारातील (शेअर्सच्या) भागभांडवलाच्या किंमती ठरवण्यासाठी आणि समाजात चांगली प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी होतो.
९) निर्देशनातील एकताः
संघटनेतील सर्व विभाग निरनिराळी कार्ये करत असतात. संघटनेच्या सामान्य ध्येयप्राप्तीसाठी ह्या गतिविधी समन्वयाद्वारे एकत्र आणल्या जातात. अशा प्रकारे समन्वय संघटनेच्या सर्व विभागांसाठी योग्य निर्देशन देते.
१०) विशेषीकरणः
संघटनेच्या सर्व विभागांचे प्रमुख हे आपापल्या क्षेत्रातील तज्ञ असतात. या विभागीय प्रमुखांचे असलेले विशेष ज्ञा व्यवस्थापकीय निर्णय घेण्यास उपयोगी पडते. यामुळे संघटना व्यवसायाच्या स्पर्धात्मक जगात समृद्धी व यशाकडे वाटचाल करते.
(६) नियंत्रण (Controlling) म्हणजे काय?ते सांगून महत्त्व लिहा.
उत्तर-
अर्थ
सर्व प्रकारच्या संघटनांमध्ये मग ती संस्था नफा मिळवणारी असो अथवा नसो, नियंत्रण हे आवश्यक कार्य आहे. तसेच हे व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांवर उपयोगी पडते जसे की उच्च स्तर, मध्यम स्तर आणि कनिष्ठ स्तर. नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अपरिहार्य असे कार्य आहे. नियोजनाची परिणामकारकता निश्चित करणे नियंत्रण कार्यामधूनच शक्य आहे.नियोजन आणि नियंत्रण हे व्यवस्थापनाच्या चक्रातील अत्यंत महत्त्वाचे भाग आहेत. नियंत्रण हे एक असे कार्य आहे ज्यात प्रत्यक्ष कामगिरी व नियोजनात ठरविलेली कामगिरी यात तुलना केली जाते. जर तेथे कोणतेही विचलन (फरक) असेल तर त्या विचलनाची कारणे शोधून काही सुधारात्मक उपाय केले जातात. नियंत्रणाच्या प्रक्रियेमुळे भविष्यातील योजना स्पष्टपणे मांडता येतात.
व्याख्या-
कोंट्झ आणि ओडोनेल-
“मानकांच्या आधारे यशाचे मोजमाप करणे आणि विचलन सुधारून नियोजनाप्रमाणे उद्दिष्टे साध्य होतील हे सुनिश्चित करणे म्हणजेच व्यवस्थापकीय नियंत्रण होय.’
डेल हेनिंग-
“नियंत्रण ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यात नियोजनबध्द कृतीतून कार्यपूर्ती करण्याचा प्रयत्न केला जातो.”
फिलीप कोटलर-
“प्रत्यक्ष परिणाम आणि अपेक्षित परिणाम हे जास्तीत जास्त जवळ आणण्यासाठी केलेल्या प्रयत्नांच्या प्रक्रियायेला नियंत्रण म्हणतात.
नियंत्रणाचे महत्त्व :
दर्जा टिकविण्यासाठी आणि ठरवलेली उदिदष्टे प्रभावीपणे साधण्यासाठी नियंत्रण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामध्ये कर्मचाऱ्यांच्या कामाच्या प्रत्येक टप्प्यावरील कामगिरीचे मूल्यमापन केले जाते.
संघटनेतील नियंत्रित कार्यांचे महत्त्व खालीलप्रमाणे.
१) संघटनेची उद्दिष्टे पूर्ण करणे :
नियंत्रण ही प्रत्येक संभाव्य टप्प्यांवर कामगिरी मोजणे, त्यातील विचलन शोधणे आणि संघटनेसाठी नियोजित कार्यांप्रमाणे त्यात सुधारणा करण्यासाठी उपाययोजना करण्याची प्रक्रिया आहे. त्यामुळे संघटनेची उद्दिष्टे प्राप्त करण्यासाठी मदत होते.
२) संसाधनांचा कार्यक्षम वापरः
उपलब्ध साधनांचा व इतर स्त्रोतांचा अपव्यय कमी करण्यासाठी व्यवस्थापक विविध तंत्रांचा वापर करतात. प्रत्येक कामासाठी मानके ठरविली जातात. कर्मचाऱ्यांना या मानकांचे पालन करावे लागते. याचा परिणाम म्हणून संघटनात्मक उदिदष्टे साध्य करण्यासाठी कर्मचारी साधनांचा योग्य आणि प्रभावी पद्धतीने वापर करतात.
३) मानकांची अचूकताः
एक चांगली नियंत्रण रचना व्यवस्थापकाला मानकाची अचूकता पडताळण्यास मदत करते. नियंत्रणात्मक उपाय हे काही प्रमाणात लवचिक असतात. त्यामुळे बदलत्या परिस्थितीची आढावा घेऊन त्यात वेळोवेळी सुधारणा केल्या जातात ज्याचा उपयोग कार्यातीलअचूकता तपासण्यासाठी होतो.
४) कर्मचाऱ्यांना प्रोत्साहन देतेः
कामगिरीचे मूल्यमापन करण्याची मानके निश्चित केल्यानंतर त्यांची माहिती कर्मचाऱ्यांपर्यत अगोदरच दिली जाते. यामुळे कर्मचाऱ्यांना काय काम करावे आणि ते कसे करावे याबद्दलची कल्पना येते. कामगिरीचे मूल्यांकन केले जाते आणि त्याआधारे कर्मचाऱ्यांना वेतनवाढ, बोनस, पदोन्नती इत्यादी स्वरूपात पुरस्कृत केले जाते. हे प्रोत्साहन कर्मचाऱ्यांना उत्कृष्ट कामागीर बजावण्यास प्रवृत्व करते.
५) सुसुत्रताआणि शिस्तीची हमी:
नियंत्रण संघटनेमध्ये सुसूत्रता आणि शिस्त आणते. ते कर्मचाऱ्यांमधील अव्यावसायिक वर्तन कमी करण्यास मदत करते. संबंधित वरिष्ठाकडून कामागीरीची नियमित तपासणी करून शिस्त निर्माण केली जाते. आणि वास्तविक कार्य व मानकांमधील दरी कमी करण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाययोजना केली जाते.
६) समन्वयाची सुविधाः
नियंत्रण हे असे कार्य आहे ज्यामध्ये सर्व विभागीय व्यवस्थापक आणि त्यांच्या हाताखाली काम करणारे सर्व कर्मचारी यांच्या भूमिका व जबाबदाऱ्या यांचा स्पष्ट आराखडा तयार केलेला असतो. विभाग प्रमुखांमधील समन्वय त्यांच्या संबंधित विभागांच्या कामातील विचलन शोधून संघटनेच्या इच्छित परिणामांसाठी उपचारात्मक उपाययोजना वापरण्यास मदत करते.
७) मानसिक दबावः
कर्मचाऱ्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन हे मानकावर ठरविले जाते कर्मचाऱ्यांना देखील त्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन होणार आहे आणि त्यानुसार त्यांना योग्य तो मोबदला दिला जाईल याची पूर्ण जाणीव असते. हा मनोवैज्ञानिक दबाव कर्मचाऱ्यांना त्यांची उत्कृष्ट कामगिरी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतो.
८) संघटनात्मक कार्यक्षमता आणि प्रभावशीलताः
नियंत्रणाचे घटक व्यवस्थापकाला जबाबदार बनवितात. उत्कृष्ट कामागिरीकरीता प्रोत्साहन देतात आणि विभागांमध्ये समन्वय साधण्याचे काम करतात. यामुळे संघटनेचा प्रभावीपणा व कार्यक्षमता यांची खात्री पटते.
९) चांगली सामाजिक प्रतिमाः
नियंत्रण कार्य संघटनेची एकंदरीत कामगिरी सुधारण्यासाठी मदत करते. व्यवसायामधील प्रगती पूर्वनिर्धारित मानके आणि प्रत्यक्ष कामगिरी यांच्यातील फरक कमी असल्यास त्यातून संघटनेचा विकास होतो. योग्य नियंत्रणाच्या मदतीने हे साध्य करता येते. त्यामुळे संघटनेची एक चांगली सामाजिक प्रतिमा निर्माण होण्यास मदत होते.
१०) मार्गदर्शक म्हणून कार्यः
नियंत्रण कार्यात कामागीरींचा मानक संच प्रधान करतात. व्यवस्थापक आणि त्यांच्या हाताखालील कर्मचारी त्यानुसार कार्य करतात. वेळ पडल्यास या मानकांची मदत घेऊन ते इच्छित यश प्राप्त करू शकतात.
अशाप्रकारे कार्य नियंत्रित करण्यासाठी केलेल्या उपाय व्यवस्थापनाला भविष्यातील कामांचे नियोजन करण्यासाठी मार्गदर्शन ठरतात.
प्रश्न १५. फरक स्पष्ट करा.(गुण-५)
२ व्यवस्थापनाची कार्ये
प्रश्न १ ला. खालील दिलेल्या पर्यायमधून योग्य पर्याय निवडून विधाने पुन्हा लिहा. (उत्तरे) (गुण-१)(१) व्यवस्थापनेची कार्ये नियोजन या कार्याने सुरू होतात.
(२) व्यवस्थापनेची कार्ये नियंत्रण या कार्याने संपतात.
(३) नियोजन नियंत्रणासाठी मानदंड ठरवते.
(४) उच्च स्तर व्यवस्थापनाने बनवलेल्या योजनांची अंमलबजावणी करण्यासाठी संघटन हे एक महत्त्वाचे कार्य आहे.
प्रश्न २ जोड्या लावा. (उत्तरे) (गुण-१)
(अ) नियोजन – एखादे काम काय करायचे, कसे करायचे, केव्हा करायचे व कोणी करायचे हे अगोदरच ठरवणे
(ब) संघटन – ठरवलेले साध्य करण्यासाठीचे मार्ग
(क) कर्मचारीव्यवस्थापन- एक प्रक्रिया ज्यात भरती, निवड, रुजू होणे व मोबदला ठरवला जातो
(ड) निर्देशन – एक प्रक्रिया जी सूचना, मार्गदर्शन, संवाद आणि प्रेरणा देते
(इ) समन्वय गट- कार्यांतील प्रयत्नांचे एकत्रीकरण व समक्रमण.
प्र.३ पुढील प्रत्येक विधानासाठी एक शब्द किंवा शब्दसमूह किंवा संज्ञा लिहा. (गुण-१)
(१) योग्य व्यक्तीची योग्य वेतनासह योग्य त्या जागेवर नेमणूक करणे.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन
(२) एखादी व्यक्ती जी समस्या सोडवण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना योग्य मार्ग दाखवते तसेच मार्गदर्शन करते.
उत्तर- संचालक
(३) व्यवस्थापनाचे पहिले कार्य.
उत्तर- नियोजन
(४) व्यवस्थापनाचे शेवटचे कार्य
उत्तर- नियंत्रण
(५) तार्किक विचारांची आणि तर्कशुद्ध निर्णय घेण्याची ही एक बौद्धिक प्रक्रिया आहे.
उत्तर- नियोजन
(६) रचना स्पष्ट करण्यासाठी वापरली जाणारी संज्ञा.
उत्तर- संघटन
(७) लोकांना आकर्षित करणे, भरती करणे, निवड करणे, रुजू करणे, त्यांचे मूल्यांकन करणे आणि मोबदला देण्याची प्रक्रिया.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन
(८) अशी एक प्रक्रिया जी कर्मचाऱ्यांना संस्थात्मक उद्दिष्टे साध्य करण्यावर भर देते.
उत्तर- निर्देशन
(९) यामुळे कामाच्या ठिकाणची संघ भावना वाढीस लागते.
उत्तर- समन्वय
(१०) एक प्रक्रिया ज्यात वास्तविक कामगिरीची पूर्वनिर्धारित मानक कामगिरीशी तुलना केली जाते.
उत्तर- नियंत्रण
प्र.४ पुढील विधाने बरोबर की चूक ते लिहा. (उत्तरे ) (गुण-१)
(१) व्यवस्थापनाचे प्रत्येक कार्य नियोजनावर आधारित नसते.
उत्तर-चूक
(२) संघटनात्मक कार्यक्षमता वाढवण्यासाठी कार्यामधील विशेषीकरण महत्त्वाचे असते.
उत्तर-बरोबर
(३) पात्र, कार्यक्षम आणि कार्यबळ ही नेहमीच संस्थेची संपत्ती असते.
उत्तर- बरोबर
(४) संघटनात्मक कार्य सुरळीत होण्यासाठी सहकार्याची आवश्यकता नसते.
उत्तर- चूक
(५) समन्वय कर्मचाऱ्यांच्या त्यांना दिलेले काम पूर्णत्वास नेण्यासाठी प्रेरित करते.
उत्तर- बरोबर
(६) नियंत्रण कार्यामध्ये प्रत्येक कामगिरीसाठी मानके ठरवलेली नसतात.
उत्तर- चूक
प्रश्न ५ .गटात न बसणारा शब्द शोधा. (उत्तर) (गुण-१)
(१) नियोजन, संघटन, कर्मचारी व्यवस्थापन, लेखन.
उत्तर- लेखन
(२) निवड, प्रशिक्षण, समन्वय, नियुक्ती.
उत्तर- समन्वय.
प्रश्न ६ पुढील विधाने पूर्ण करा. (उत्तरे) ( गुण-१)
(१) इतरांकडून काम करून घेण्याच्या प्रक्रियेला व्यवस्थापन म्हणतात.
(२) व्यवस्थापकाची कार्ये नियोजन या कार्यापासून सुरू होतात.
(३) निर्देशन हे कार्य व्यवस्थापनाच्या कृतीस प्रवृत्त करते.
(४) कर्मचारी भरती कर्मचारी व्यवस्थापन या कार्यात अंतर्भूत असते.
(५) नियोजन हे व्यस्थापनाचे मूलभूत कार्य आहे.
(६) संस्थेची सामान्य उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी समन्वय या कार्याने विभागीय क्रिया एकत्रित केल्या जातात.
(७) नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अंतिम कार्य आहे.
प्र. ७ पुढील कंसात दिलेल्या पर्यायांमधून योग्य पर्याय निवडून वाक्य पुन्हा लिहा.(उत्तरे) (गुण-१)
(१) नियोजन हे (वर्तमान/भविष्य/भूत) काळातील क्रियेचा तपशीलवार कार्यक्रम आहे.
उत्तर- नियोजन हे भविष्य काळातील क्रियेचा तपशीलवार कार्यक्रमआहे.
(२) निर्देशन करणे हे सर्व पातळ्यांवर (व्यवस्थापक/कर्मचारी/ व्यक्ती) यांची जबाबदारी आहे.
उत्तर- निर्देशन करणे हे सर्व पातळ्यांवर व्यवस्थापक यांची जबाबदारी आहे.
(३) पात्र, कार्यक्षम आणि कुशल कार्यभार हे नेहमीच संस्थेसाठी (जबाबदारी/संपत्ती/खर्च) असतात.
उत्तर- पात्र, कार्यक्षम आणि कुशल कार्यभार हे नेहमीच संस्थेसाठी संपत्ती असतात.
प्र.८ प्रत्येकी एका वाक्यात उत्तरे लिहा.(उत्तरे) (गुण-१)
(१) व्यवस्थापन म्हणजे काय?
उत्तर : संघटनात्मक उद्दिष्टे ध्येय साध्य करण्यासाठी हाती घेतलेल्या सर्व कार्यांना व्यवस्थापन म्हणतात.
(२) नियोजन म्हणजे काय?
उत्तर : कोणते काम करावयाचे आहे, कसे करावयाचे आहे, केव्हा करावयाचे आहे, कोणी करावयाचे आहे, हे आधी निश्चित करणे म्हणजे ‘नियोजन’ होय.
(३) कर्मचारी व्यवस्थापन म्हणजे काय?
उत्तर : कर्मचारी व्यवस्थापन हे बौद्धिक व कार्यात्मक व्यवस्थापन प्रक्रिया आहे. जी कर्मचाऱ्याची निवड, विकास, कार्यमूल्यमापन, मोबदला देणे व त्याद्वारे संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करणे होय.
(४) निर्देशन म्हणजे काय?
उत्तर : संघटनेची ध्येये साध्य करण्यासाठी कर्मचाऱ्यांना सूचना देणे, मार्गदर्शन करणे, प्रेरणा देणे व प्रोत्साहन देणे या व्यवस्थापन कार्यास निर्देशन/संचालन म्हणतात.
(५) नियंत्रण म्हणजे काय?
उत्तर : नियंत्रण म्हणजे प्रत्यक्ष कार्याची बारकाईने पाहणी करणे व आवश्यकता असल्यास त्यातील दोष दूर करण्यासाठी व त्यात सुधारणा करण्यासाठी उपाययोजना करण्याची प्रक्रिया होय.
प्रश्न ९ पुढील वाक्यांतील अधोरेखित शब्द दुरुस्त करून वाक्य पुन्हा लिहा.(उत्तरे) (गुण-१)
(१) व्यवसायाच्या वातावरणाचे घटक नेहमीच निश्चित असतात.
उत्तर- व्यवसायाच्या वातावरणाचे घटक नेहमीच अनिश्चित (बदलणारे) असतात.
(२) कर्मचारी व्यवस्थापन हे यंत्रांशी निगडित आहे.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन हे मानवाशी निगडित आहे
(३) निर्देशन हे प्रत्यक्ष कामगिरी व पूर्वनियोजित कामगिरी यांची तुलना करण्याचे कार्य आहे.
उत्तर- नियंत्रण हे प्रत्यक्ष कामगिरी व पूर्वनियोजित कामगिरी यांची तुलना करण्याचे कार्य आहे.
(४) संघटन हे कार्य संसाधनांचा जास्तीत जास्त अपव्यय करणे आणि त्यावरील किंमत नियंत्रित करण्यास मदत करते.
उत्तर - संघटन हे कार्य संसाधनांचा कमीत कमी अपव्यय करणे आणि त्यावरील किंमत नियंत्रित करण्यास मदत करते.
(५) नियंत्रण उपाय हे काही प्रमाणात अलवचीक असतात.
उत्तर- नियंत्रण उपाय हे काही प्रमाणात लवचीक असतात.
प्र.१० योग्य क्रम लावा (उत्तर) (गुण-१)
(१) नियंत्रण, संघटन, नियोजन.
उत्तर- नियोजन, संघटन, नियंत्रण.
(२) निर्देशन, समन्वय, कर्मचारी व्यवस्थापन.
उत्तर- कर्मचारी व्यवस्थापन, निर्देशन, समन्वय.
प्र. ११ पुढील संज्ञा/संकल्पना स्पष्ट करा . (उत्तर) (गुण-१)
(१) व्यवस्थापन.
उत्तर : एल. ए. अॅलिन यांच्या मते, व्यवस्थापन म्हणजे व्यवस्थापक जी कृती करतो तेच व्यवस्थापन होय.’’ संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी हाती घेतलेले व्यापक कार्य म्हणजे व्यवस्थापन होय. व्यवस्थापन कार्यामध्ये विविध कार्याचा समावेश होतो. जसे. नियोजन, संघटन, कर्मचारी व्यवस्थापन, निर्देशन, समन्वय व नियंत्रण या सर्व कार्यामुळे संघटनेची ध्येये साध्य करण्यासाठी मदत होते.
(२) नियोजन.
उत्तर : व्यवस्थापनाचे प्रारंभिक कार्य नियोजन असते. नियोजन हे मूलभूत कार्य आहे. सुयोग्य नियोजन व त्याची प्रभावी अंमलबजावणी या बाबी व्यवस्थापनाचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी महत्त्वपूर्ण असतात. नियोजन ही एक बौद्धिक प्रक्रिया आहे. यात बुद्धी, कल्पनाशक्ती आणि सृजनशील विचारांचा समावेश होतो. व्यवस्थापकाला योग्य नियोजन तेव्हाच करता येते, जेव्हा त्याच्याकडे योग्य निर्णयक्षमता, भविष्याचा वेध घेण्याची वृत्ती आणि कल्पनाशक्ती असते. नियोजन हा एक असा तपशीलवार कार्यक्रम असतो, ज्यामध्ये भविष्यातील निर्णयांची माहिती असते.
(३) संघटन.
उत्तर : संघटन ही एक अशी प्रक्रिया आहे, की ज्यायोगे विविध कार्ये, संसाधने, व्यक्ती, पैसा एकत्रितरीत्या एका व्यवस्थेत आणली जातात. प्रत्येक बाबींची क्रमवार व्यवस्था लावणे व वित्त, यंत्रे, वस्तू, मानवीशक्ती इत्यादी साधनांचा संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी उपयोग करणे. हे कार्य वरिष्ठ व्यवस्थापनाकडून केले जाते. जेव्हा व्यवस्थापक संघटन प्रक्रियेचे कार्य पार पाडतात, तेव्हा संघटन तयार होऊन कार्यव्यवस्थेस आकार निर्माण होतो. संघटन कार्य हे नियोजनाद्वारे निश्चित केलेली उद्दिष्टे साध्य करण्याचे माध्यम व मार्ग आहे.
(४) कर्मचारी व्यवस्थापन.
उत्तर : कर्मचारी व्यवस्थापन हे बौद्धिक व कार्यात्मक व्यवस्थापन प्रक्रिया आहे. हे कार्य वस्तुव्यवस्थापनाशी निगडित नसून मानवी- व्यवस्थापनाशी संबंधित असते, जी कर्मचाऱ्यांची निवड, विकास, कार्यमूल्यमापन, मोबदला देणे, कर्मचारी टिकून ठेवणे आणि योग्य- वेळी योग्य कर्मचारी योग्य कामासाठी उपलब्ध होतील हे पाहणे इत्यादी कार्याशी निगडित असते. कर्मचारी व्यवस्थापन हे कार्य व्यवस्थापकाकडून केले जाते व व्यवस्थापन स्तरावर सक्रिय असते.
(५) निर्देशन.
उत्तर : निर्देशन किंवा संचालन म्हणजे ‘कृतीकडे झेपावणे’ होय. व्यवस्थापकीय निर्णय अमलात आणणे म्हणजे निर्देशन होय. निर्देशन हा व्यवस्थापन कार्याचा आत्मा आहे. संघटनेतील कर्मचाऱ्यांना संघटनेच्या उद्दिष्टांसाठी सूचना देणे, आदेश देणे, मार्गदर्शन करणे, त्यांच्या अडचणी समजून घेऊन त्याचे निराकरण करणे, प्रगतीचा आढावा घेऊन प्रोत्साहन देणे होय. निर्देशन हे एक व्यवस्थापन कार्य आहे ज्यात व्यवसाय संघटनेची ध्येये गाठण्यासाठी मानवी संसाधन सक्रिय केले जाते.
(६) समन्वय.
उत्तर : व्यवस्थापन कार्याच्या दृष्टिकोनातून समन्वय म्हणजे संघटनेतील वेगवेगळ्या घटकांना नेमून दिलेल्या कार्याचे संघटनात्मक उद्दिष्टे कार्यक्षमपणे साध्य करण्यासाठी एकीकरण करणे. विविध विभागांच्या कार्यात एकसूत्रीपणा आणण्याचा प्रयत्न करणे म्हणजे समन्वय होय. समन्वय हे व्यवस्थापनाचे सार असते. विविध कार्यामध्ये व कर्मचाऱ्यांच्या विविध स्तरांमध्ये समन्वय हा व्यवसायाच्या यशस्वीतेसाठी आवश्यक असतो. व्यवस्थापनाची नियोजन, संघटन, कर्मचारी व्यवस्थापन, संचालन आणि नियंत्रण ही सर्व कार्ये करण्यासाठी समन्वयाची गरज असते. व्यवस्थापनाच्या उच्च, मध्यम व निम्न स्तरांवरदेखील समन्वयाची गरज असते.
(७) नियंत्रण.
उत्तर : नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अपरिहार्य कार्य, म्हणजे अपेक्षित फलितांचे प्रमाण ठरवणे, साध्य केलेल्या फलितांचे मोजमाप करणे, अपेक्षित फलिते आणि साध्य केलेली फलिते यांमध्ये तुलना व पडताळणी करून त्यांच्यामधील विचलन शोधून काढणे, तसेच विचलनास जबाबदार असलेली कारणे शोधणे आणि ती नष्ट करण्यासाठी उपाय सुचवणे होय. नियंत्रणामुळे दुरुस्तीकारक उपाय शोधले जातात व त्यांच्या वापरामुळे भविष्यामध्ये चुकांची पुनरावृत्ती टाळता येते. नियंत्रण हे कार्य सर्व प्रकारच्या संघटन प्रकारांसाठी व सर्व व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरावर आवश्यक असणारे कार्य आहे.
प्र.१२ पुढील घटना/परिस्थितीचा अभ्यास करून आपले मत लिहा (गुण-३)
(१) श्री. राम, एक उदयोन्मुख उद्योजक. यांनी आपल्या नवीन व्यवसायासाठी जमीन, पैसा, यंत्रसामग्री आणि कामगार वर्ग इत्यादी आवश्यक संसाधनांचा विचार करून आपल्या व्यवसाय संस्थेची रचना तयार केली आहे. त्यांनी श्री. श्याम यांना व्यवस्थापक म्हणून नियुक्त केले. श्री. राम यांनी कर्मचाऱ्यांची भरती, निवड, प्रशिक्षण आणि विकास यांसारख्या जबाबदाऱ्या श्री. श्याम यांना दिल्या आहेत. श्री. राम यांनी कर्मचाऱ्यांना दिलेल्या मानकांनुसार कर्मचाऱ्यांनी केलेल्या कामांवर देखरेखीसाठी श्री. शुभम यांचीही नियुक्ती केली आहे. तसेच गरजेनुसार श्री. शुभम कर्मचाऱ्यांना उपाययोजना सुचवतात.या संदर्भात खालील व्यक्तीकडून व्यवस्थापनाची कोणती कार्ये सादर केली जातात?
१) श्री. राम
उत्तर- व्यवसाय संस्थेमध्ये मुख्य नियंत्रक म्हणून कार्य करीत आहेत. कामाची प्रमाणके निश्चित करणे, कामाचे मूल्यमापन करणे, उपाययोजना सुचवणे अशा प्रकारची आवश्यकतेनुसार नियंत्रणाची कामे श्री. राम करीत आहेत.
२) श्री. श्याम.
उत्तर : श्री. श्याम संस्थेमध्ये कर्मचारी व्यवस्थापनाचे काम करीत आहेत. कर्मचाऱ्यांची निवड, नियुक्ती, प्रशिक्षण व विकास या बरोबरच त्यांचे वेतन निश्चित करीत आहेत.
३) श्री. शुभम.
उत्तर : श्री. शुभम संस्थेमध्ये समन्वयाचे व नियंत्रणाचे अशा दुहेरी भूमिकेतून काम करीत आहेत. झालेल्या कामाचे परिक्षण व उपाययोजना श्री. शुभम सुचवत आहेत.
(२) XYZ कंपनीत, श्री. लेले त्यांच्या अंतर्गत काम करणाऱ्या कर्मचाऱ्यांना सूचना देतात, मार्गदर्शन करतात आणि त्यांच्या उत्कृष्ट कामगिरीसाठी त्यांना प्रेरित करतात. तर दुसरीकडे श्री. सय्यद संघटनात्मक उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी विविध विभागातील कर्मचाऱ्यांनी केलेल्या कामात सुसंवाद साधण्यासाठी प्रयत्न करतात. श्री. देसाई व्यावसायिक संघटनेला आवश्यक संसाधनांची व्यवस्था पाहतात.पुढील कार्यांमध्ये गुंतलेल्या कर्मचाऱ्यांची नावे सांगा.
१) संघटन.
उत्तर : श्री. देसाई हे संघटन कार्य करीत आहेत. ते संघटनेसाठी आवश्यक संसाधनांची जमवाजमव करीत आहेत.
२) निर्देशन.
उत्तर : श्री. लेले कर्मचाऱ्यांवर नियंत्रणाचे कार्य करीत आहेत. कर्मचाऱ्यांना आवश्यक त्या सूचना देणे, मार्गदर्शन करणे, त्यांनी उत्कृष्ट काम करावे म्हणून प्रेरणा देणे अशा प्रकारची कामे करीत आहेत.
३) समन्वय.
उत्तर : श्री. सय्यद संघटनेने निश्चित केलेले उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी विविध विभागातील कर्मचाऱ्यांमध्ये सुसंवाद साधत आहेत. व समन्वयाचे कार्य करीत आहेत.
प्र.१३ पुढील विधाने सकारण स्पष्ट करा (उत्तर) (गुण-४)
१) नियोजन हे व्यवस्थापनाचे प्रथम काय आहे
उत्तर : (१) नियोजन हे व्यवस्थापनाचे अगदी पहिले व पायाभूत कार्य आहे. व्यवस्थापनाचे प्रत्येक कार्य नियोजन कार्यावर अवलंबूनअसते. नियोजन हे बुद्धी, कल्पनाशक्ती आणि सृजनशील विचारांशीनिगडित असते. नियोजन हे ध्येय, तथ्य व योग्य अंदाज यांवर अवलंबून असते.
(२) नियोजन हे उद्दिष्टाभिमूख असते. व्यवस्थापनाची निर्धारित उद्दिष्टे साध्य करण्याकरिता नियोजन केले जाते. उद्दिष्टांची उभारणी झाल्यावर नियोजनाची उद्दिष्टे साध्य करण्यासंबंधीच्या पद्धती कार्यप्रणाली आणि कृती ठरवते.
(३) नियोजन म्हणजे कोणते काम करावयाचे आहे, कसे करावयाचे आहे, केव्हा करावयाचे आहे व कोणी करावयाचे आहे हे अगोदरच निश्चित करणे होय. अशा प्रकारे नियोजन हा भविष्यातील कृतींचा सविस्तर आराखडा असतो.
(४) नियोजन तयार करताना व्यवस्थापकांकडे अनेक पर्याय उपलब्ध असतात, उपलब्ध पर्यायांपैकी योग्य पर्याय निवडावा लागतो. सर्व बाजूंनी मूल्यमापन करून सर्वोत्तम पर्याय प्रत्यक्ष कृतीसाठी निवडावा लागतो. नियोजनाचे मुख्य उद्दिष्ट ध्येये निश्चित करणे व निश्चित केलेली ध्येये साध्य करण्यासाठी प्रत्यक्ष कृती आराखडा तयार करणे हे असते.
(२) नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अतिम कार्य आहे.
उत्तर- (१) व्यवसाय संघटनेमध्ये निश्चित केलेल्या नियोजनानुसार सर्व कार्ये पार पाडत आहेत की नाही, यावर बारीक लक्ष ठेवणेआवश्यक असते. त्यामुळे व्यवस्थापनाच्या सर्व कार्यामध्ये नियंत्रण हे शेवटचे कार्य आहे. नियोजनाची परिणामकारकता नियंत्रण कार्यामुळे सिद्ध होते.
(२) नियोजन हे प्रमाणके किंवा अपेक्षित कार्य ठरवते. नियंत्रणप्रक्रियेत प्रत्यक्ष केलेल्या कार्याची तुलना प्रमाणकांशी केली जाते. नियोजनाशिवाय नियंत्रणाचे कार्य पूर्ण करता येत नाही.
(३) कर्मचाऱ्यांच्या कार्यात उत्तरोत्तर सुधारणा करणे हे नियंत्रणाचे मुख्य ध्येय आहे. जर नियोजित कार्यात व प्रत्यक्ष पूर्ण झालेल्या कार्यात कमतरता दिसून आल्यास, निश्चित उद्देशांच्या पूर्तीसाठी सुधारणात्मक उपाय केले जातात व भविष्यामध्ये चुकांची पुनरावृत्ती होणार नाही याची काळजी घेतली जाते.
(४) नियंत्रण हे व्यवस्थापन कार्य व्यवस्थापनाच्या सर्व पातळ्यांवर केले जाते. तसेच हे कार्य व्यवसायाच्या प्रत्येक कार्यक्षेत्रात व प्रत्येक विभागात केले जाते व त्यामुळे नियंत्रण हे व्यापक व शेवटपर्यंत चालणारे कार्य आहे.
(३) संघटन हे संस्थेच्या प्रशासनाला व कार्याला मुलभ करते.
उत्तर : (१) संस्थेच्या संघटन रचनेमुळे योग्य व्यक्तीकरिता योग्य काम देता येऊ शकते. प्रत्येक कर्मचाऱ्याची भूमिका ही व्यवस्थित आखलेली असते. कामाच्या विभाजनामुळे विशेषतः निर्माण होऊन कार्यक्षम आणि परिणामकारक प्रशासनाची निर्मिती होते.
(२) संघटनेमध्ये संपूर्ण कार्याची छोट्या भागात विभागणी केली जाते. त्यातील प्रत्येक घटक हा एक काम मानून तो व्यक्तींच्या समूहाकडे अथवा विभागांकडे निर्धारित वेळेत पूर्ण करण्यासाठीसोपवला जातो. कार्य विभागणीमुळे प्रशासन सुलभ होते व कर्मचाऱ्यांचे विशेषीकरण होऊन संघटनेला उत्तम दर्जाची उत्पादने जास्त प्रमाणात कर्मचाऱ्यांच्या योगदानातून मिळतात.
(३) संघटन कार्यामध्ये प्रत्येक विभागाचे कार्य स्पष्ट असते. करावयाची कृती ठरलेली असते व त्यामुळे प्रत्येक कर्मचारी अधिक परिणामकारकपणे सरळ प्रवाहामध्ये सरळ प्रवाहामध्ये प्रशासकीय व कृतिशील काम करतो.
(४) संघटन कार्यात संपूर्ण कार्याची अनेक छोट्या भागामध्ये विभागणी केली जाते. प्रत्येकाला त्याच्या पात्रता व कुवतीनुसार काम दिल्यामुळे उत्पादनात वाढ होते व संसाधनांचा अपव्यय होत नाही. कामाचे विभाजन करणे व प्रत्येकाला त्याच्या क्षमतेनुसार कामाचे वाटप करणे हे प्रशासन स्वरूपाचे व प्रत्यक्ष कृती करण्याचे कार्य आहे. तसेच कामाचे वाटप करताना द्विरुक्ती (Duplication) टाळली पाहिजे.
(४) योग्य व्यक्ती योग्य जागेवर योग्य मोबदल्यासह हे कर्मचारी व्यवस्थापनाचे मूलभूत तत्त्व आहे.
उत्तर : (१) कर्मचारी व्यवस्थापनाचे मुख्य कार्य योग्य कामासाठीयोग्य व्यक्तीची निवड करणे व त्याला योग्य मोबदला देणे अशा स्वरूपाचे असते. योग्य व्यक्तीची निवड योग्य कामासाठी केल्यामुळे संघटनेची एकूण कार्यक्षमता वाढते व विशेषीकरणाचा लाभ होतो.
(२) चांगल्या कर्मचारी प्रशासन घोरणामुळे, कामाचा योग्य मोबदला मिळाल्याने कर्मचाऱ्यांना कामाचे समाधान मिळते व अधिक काम करण्याची प्रेरणा मिळते. त्यांचा आत्मविश्वास वाढतो.
(३) कामाचे पूर्ण समाधान मिळण्यासाठी प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रम, रास्त व वास्तव मोबदला व कामाच्या ठिकाणचे स्थैर्य या घटकांची खूप मदत होते.
(४) व्यवसाय संघटनेच्या दृष्टीने योग्य निवड, योग्य पात्रता व कौशल्य असणारे कर्मचारी मालमत्ता मानली जाते. योग्य पद्धतीने निवड झालेले कर्मचारी अधिक कार्यक्षमपणे काम करतात व संघटनेलादीर्घकालीन लाभ (नफा) मिळत राहतो. योग्य कर्मचारी धोरणांमुळे कर्मचाऱ्यांच्या प्रगतीची नियमितपणे पडताळणी करून त्यांना गुणवत्तेनुसार बढती दिली जाते. यामुळे कर्मचाऱ्यांच्या मनात व्यवस्थापनाबद्दल सकारात्मक दृष्टिकोन विकसित होतो. तसेच संघटनेत शांतता प्रस्थापित होऊन सलोखा निर्माण होतो.
(५) विविध कार्य आणि व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांमधील समन्वय हे संस्थात्मक यशाचे सार आहे.
उत्तर : (१) समन्वय हे व्यवस्थापन कार्य व्यवसाय संघटनेतील वेगवेगळी कार्ये व सर्व स्तरावरील कर्मचारीवर्ग यांच्यातील समन्वय हे संघटनेच्या यशाचे सार आहे. समन्वय म्हणजे संघटनेतील सर्व कार्यांचे एकत्रीकरण होय. संघटना सुरळीत चालण्यासाठी समन्वय अतिशय आवश्यक आहे. जोपर्यंत व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांमधून प्रयत्नपूर्वक उपाय केले जात नाहीत, तोपर्यंत समन्वय शक्य होत नाही.
(२) संघटनेचे ध्येय साध्य करण्यासाठी वेगवेगळ्या विभागांच्य कार्याचे जोपर्यंत एकत्रीकरण व समक्रमण होत नाही व त्यात एकसंघपणा आणला जात नाही, तोपर्यंत ध्येय साध्य होऊ शकत नाही व हेच समन्वयाचे मुख्य कार्य असते. व्यवस्थापनाच्या इतर सर्व कार्यामध्ये लपलेले हे एक सामर्थ्य म्हणजेच समन्वय होय की जे इतर सर्व कार्यांना एकत्र बांधून ठेवते.
(३) व्यवसाय संघटनेमध्ये अनेक लोक एकत्रितपणे, समान ध्येय गाठण्यासाठी कार्य करीत असतात. त्या सर्वांचे काम एकमेकांच्या कामाशी जोडले गेलेले असते. समन्वयाचे कार्य या सर्वांचे प्रयत्न सुसंवादाने एकसंघ करण्याचे काम करते.
(४) समन्वय हे व्यवस्थापन कार्य सामूहिक कार्याच्या एकीकरणाशीसंबंधित असते. व्यवस्थापकाचे मार्गदर्शन, निर्देशन व अभिप्रेरणा यामुळे होणारे सांधिक कार्य कनिष्ठ कर्मचाऱ्यांना प्रामाणिकपणे काम करण्यासाठी व उत्तम कामगिरी करण्यासाठी प्रोत्साहित करते व त्यामुळे उद्दिष्ट पूर्तीस मदत होते.
प्र. १४ पुढील प्रश्नांची उत्तरे लिहा (प्रत्येकी ८ गुण)
(१) नियोजन म्हणजे काय? नियोजनाचे महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर-
अर्थ-
नियोजन हे व्यवस्थापनाचे मुलभूत कार्य आहे. व्यवस्थापनाची प्रत्येक कार्ये नियोजनावर आधारित आहे. यामध्ये करावयाची कामे आधीच ठरविली जातात.नियोजन ही तार्किक विचार करण्याची आणि तर्कशुद्ध निर्णय घेण्याची वैचारिक प्रक्रिया आहे. जी व्यवसाय संघटनेच्या उद्दिष्ट पूर्ण करण्यावर भर देते व विविध कार्यप्रणाली विकसित करते. योग्य नियोजन व त्याची प्रभावी पद्धतीने अंमलबजावणी करणे संस्थची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी अतिशय आवश्यक आहे. थोडक्यात नियोजन हा भविष्यातील कार्यांचा विस्तृत कार्यक्रम आहे.
व्याख्या-
कुन्टझ आणि ओडोनेल-
“कोणते काम करायचे आहे, कसे करावयाचे आहे, केव्हा करावयाचे आहे व कोणी करावयाचे आहे हे अगोदरच निश्चित करणे म्हणजे नियोजन होय. नियोजनामुळे आपण कुठे आहोत व आपल्याला कुठे जायचे आहे यातील अंतर कमी होते. यामुळे अशा गोष्टी शक्य होतात ज्या इतर वेळेला कधीच शक्य झाल्या नसत्या.
जेम्स स्टोनर
“संघटनेची उद्दिष्टे ठरविणे व ती उद्दिष्ट्ये साध्य करण्यासाठीचा मार्ग आखून देणे म्हणजे नियोजन होय.’
नियोजनाचे महत्त्व :
हे एक मुलभूत कार्य आहे जे पूर्वानुमानाच्या साहाय्याने अनिश्चित भविष्यातील धोका कमी करते आणि आपल्याला कोठे व कसे जायचे आहे याबद्दलची रूपरेषा ठरविते.
(१) स्पष्ट उद्दिष्टे निर्धारित करण्यास मदत करते :
नियोजन ध्येये व उद्दिष्टे ठरविणे व ती साध्य करण्यासाठी योजना तयार करण्याशी संबंधित आहे. यामुळे व्यवस्थापकाला संघटनेच्या सय परिस्थितीचे विश्लेषण करून त्या आधारे भविष्यात इच्छित स्थान मिळवण्याचा मार्ग ओळखण्यास मदत होते.
(२) दिशा दर्शविते :
नियोजनामुळे ध्येये व उद्दिष्टे स्पष्टपणे नमूद केलेली आहेत हे सुनिश्चित होते. ती मार्गदर्शक म्हणून काम करतात आणि योग्य वेळी योग्य मार्गाने योग्य गोष्टी करण्यासाठी मार्गदर्शन करतात, त्यामुळे कामगारांना संघटनेला नक्की काय साध्य करायचे आहे व त्यासाठी त्यांनी काय करायला पाहिजे हे समजण्यास मदत होते.
३) कार्यक्षमतेत वाढ :
नियोजनामुळे व्यवस्थापकांना उद्दिष्टे स्थापित करणे आणि वाटचालीचा मार्ग ठरविण्यास मदत होते ज्यामुळे कर्मचाऱ्यांची भविष्यातील कामगिरी सुधारण्यास मदत होते. हे संघटनेसाठी फायदेशीर ठरते. नियोजनामुळे कर्मचारी योग्य वेळी दिलेल्या मार्गदर्शक सूचनांनुसार काम करू शकतात. कामगिरीत झालेल्या सुधारणेमुळे संघटना जास्त नफा कमावते.
४) जोखीम कमी करतेः
नियोजन पूर्वानुमान तंत्रावर आधारित आहे. या प्रक्रियेमध्ये भविष्याचा अचूक बोध घेऊन भविष्यात होणाऱ्या बदलांचा अंदाज बांधला जातो. नियोजन भविष्यात करावयाची कामे आधीच निश्चित करत असल्याने होणाऱ्या बदलांना व अनिश्चित घटनांना सामोरे कसे जायचे याचा मार्ग दाखविते. बदल किंवा धोके पूर्णपणे काढून टाकले जाऊ शकत नाहीत. हे धोके टाळणे शक्य नसते परंतु त्यांचे अनुमान करणे व प्रतिबंधात्मक उपायांनी त्यांना हाताळणे शक्य आहे. त्यामुळे भविष्यातील जोखीम कमी करता येते.
५) उपलब्ध संसाधनांचा पर्याप्त वापरः
संघटनात्मक नियोजनात संसाधनांची उपलब्धता व विविध कार्यांसाठी लागणाऱ्या संसाधनांची योग्य विभागणी यांचा विचार केलेला असतो. तसेच यामुळे संसाधनांचा पर्याप्त वापर करणे शक्य होते ज्यामुळे उच्च कार्यक्षमता व चांगले परिमाण साध्य होतात. योग्य नियोजनाने आपल्याला संसाधनांचा अपव्यय टाळता येतो.
६) निर्णय घेण्यास मदत करतेः
व्यवस्थापनासमोर वेगवेगळे पर्याय उपलब्ध असतात. सर्व विकल्पांच्या सर्व सकारात्मक व नकारात्मक परिणामांचा विचार करून ध्येय साध्य करण्याचा सर्वोत्तम पर्याय निवडण्यासाठी व्यवस्थापनाला नियोजनाची मदत होते. पूर्वनिर्धारित ध्येय साध्य करण्यासाठीच्या वैकल्पिक कार्य निर्धारित केल्यानंतरच निर्णय घेतला जातो. यामुळे व्यवस्थापकाला तर्कशुद्ध निर्णय घेण्यास मदत होते.
७) नियंत्रणासाठी मानके ठरविण्यास उपयुक्तः
नियोजन नियंत्रणासाठीची मानके निर्धारित करते यामुळे व्यवस्थापक वास्तविक कामगिरीची तुलना मानकांशी करून वास्तविक व प्रमाणित कामगिरीमध्ये काही फरक असेल तर तो शोधून काढू शकतात.अशा प्रकारची तफावत नियंत्रणाच्या माध्यमातून भरून काढता येते. म्हणून नियोजन नियंत्रणासाठी आधार ठरतो तसेच कामाच्या ठिकाणी शिस्त राखण्यासाठी देखील नियोजन महत्त्वाचे आहे.
८) सर्व कार्यांचा समन्वय साधणेः
नियोजनामुळे सर्व कार्यांमध्ये समन्वय साधणे शक्य होते. यामुळे कार्यांमधील परस्परव्याप्ती कमी होते. व्यवसाय संघटनेतील सर्व कार्ये एकमेकांशी निगडीत असतात, याचा विचार नियोजन प्रक्रियेमध्ये केलेला असतो. संघटनेतील सर्व कार्ये व संसाधनांचा परस्परसंबंध जोडणे उत्तम नियोजनामुळे शक्य होते. त्यामुळे सर्व विभाग एकत्रित योजनेनुसार काम करतात व समन्वय साधला जातो.
९) व्यवस्थापनाची इतर कार्ये सुलभ करते:
प्रत्येक संघटना नियोजना दरम्यान ठरविलेली उद्दिष्टे प्राप्त करण्याच्या ध्येयाने कार्य करीत असते. जोपर्यत नियोजन योजना तयार होत नाही तोपर्यंत संघटन, कामगार व्यवस्थापन ही व्यवस्थापनाची इतर कार्ये करता येत नाहीत. म्हणूनच नियोजन व्यवस्थापनाची इतर कार्ये सुलभ करते.
१०) नवीन कल्पनांना प्रोत्साहन देतेः
नियोजन हे व्यवस्थापनाचे मुलभूत कार्य आहे. नियोजन ही निर्णय घेण्याची प्रक्रिया आहे. ज्यात चिकित्सक पद्धतीने विचार करून नाविन्यपूर्ण कल्पनांचा प्रचार करण्याचा अंतर्भाव होतो. सरतेशेवटी या अभिनव कल्पनांमुळे संघटनेची ध्येये साध्य होतात. हे व्यवस्थापनाचे सर्वात आव्हानात्मक कार्य आहे कारण यामुळेच भविष्यातील सर्व कार्यांना दिशा मिळते ज्यातून संघटनेची वाढ व प्रगती साधली जाते.
थोडक्यात,
एखादया संस्थेच्या वाटचालीत आणि व्यक्तीच्या आयुष्यातही नियोजनाची भूमिका अतिशय महत्त्वाची असते. संघटनेच्या वातावरणात झापाट्याने बदल होतो आहे तसेच भविष्यही अत्यंत अनिश्चित आहे. योग्य नियोजनाच्या मदतीने जोखीम व अनिश्चितता कमी करता येते. म्हणूनच संघटनेचे अस्तित्व टिकून राहणे, तिचा विकास आणि यशासाठी नियोजन ही एक मुलभूत गरज आहे.
(२) संघटन (Organising) म्हणजे काय ? ते सांगून महत्त्व लिहा.
उत्तर-
अर्थ-
मनुष्यबळ,पैसा,साहित्य, यंत्रसामग्री व पद्धती ही आवश्यक साधनसामग्री ओळखणे, एकत्र आणणे, त्यांचे विभाजन करणे आणि संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी त्यांची योग्य मांडणी करण्याच्या प्रक्रियेला संघटन असे म्हणतात. नियोजनामध्ये व्यवस्थापन भविष्यात काय करायचे आहे हे ठरविते तर संघटनाचे कार्य नियोजित साध्य करण्यासाठीचे मार्ग व साधने निश्चित करते.
व्याख्याः
मुनी आणि रिले-
“संघटना ही एक समान हेतू साध्य करण्यासाठी प्रत्येक मानवी सहयोगाचा प्रकार आहे.
कुन्टझ आणि ओडोनेल-
“संघटनांमध्ये उद्दिष्टे व योजना पूर्ण करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या कार्यांचे गट करणे, या कार्यांची जबाबादारी योग्य विभागांकडे सोपविणे आणि अधिकार, विभागणी व समन्वय यांची तरतूद करणे याचा समावेश होतो.”
थियो हायमेन-
“संघटन ही एखादया संस्थेतील क्रियांचे अर्थ सांगण्याची, त्यांचे गट पाडण्याची एक प्रक्रिया आहे ज्यात अधिकारांनुसार नातेसंबंध निर्माण केले जातात. संघटनांचे कार्य पार पाडताना ती प्रभावीपणे अंमलात आणण्यासाठी त्या व्यवस्थापक कार्यांची माहिती देतो, त्यांची विभागवार विभागणी करतो आणि त्यांची वाटणी करतो.
संघटनाचे महत्त्व-
१) प्रशासन व दैनंदिन कामकाज सुलभ करते:
संघटन प्रक्रिया कार्ये ओळखते व त्यांची गटवारी करते. कार्यांचे गट करून त्यांची वाटणी करणे हे प्रशासनाचे काम आहे तर त्याप्रमाणे काम करणे हा कार्यरत क्रियाकलाप आहे. म्हणजे संघटनेमुळे संस्थेचे प्रशासन व कार्यरत सुलभ होते. कार्याचे व कामगारांचे योग्य गटामध्ये विभाजन केल्याने उत्पादनात वाढ होते व अपव्यय कमी होतो. कामाची नक्कल होण्याला प्रतिबंध बसतो आणि परिणामकारक वाटणी शक्य होते.
२) विशेषीकरण घडून येतेः
संघटनात्मक रचना ही नातेसंबंधांचे एक जाळे आहे ज्यामध्ये कामाची विभागणी विविध घटक आणि विभागांमध्ये केलेली असते. कामाच्या अशा विभागणीमुळे संघटनेतील विविध क्रियाकलापांमध्ये विशेषीकरण होण्यास मदत होते. कार्यांच्या विशेषीकरणामुळे संघटनात्मक कार्यक्षमता वाढीस लागते.
३) कामाची निश्चिती:
संघटनात्मक रचनेमुळे विविध विभागातील कर्मचाऱ्याची निवड, त्यांची पात्रता, कौशल्य व अनुभवानुसार होत असल्याने योग्य कामावर योग्य व्यक्ती नेमणे शक्य होते. यामुळे कामाचे स्वरूप कळण्यास मदत होते व प्रत्येक व्यक्तीची भूमिका स्पष्ट होते.
४) अधिकार व जबाबदारी यांचे स्पष्टीकरण:
संघटनात्मक रचना प्रत्येक व्यवस्थापकाची भूमिका परिभाषित करते. प्रत्येक व्यवस्थापकाला आपल्या अधिकारांचा वापर कसा करावा ज्यामुळे या अधिकाराचा गैरवापर होणार नाही हे स्पष्ट केले जाते. व्यवस्थितपणे परिभाषित केलेली कार्ये व जबाबदाऱ्या व्यवस्थापकांच्या कार्यात परिणामकारकता आणतात. याचा उपयोग उत्पादकता वाढविण्यास होतो.
५) समन्वय स्थापित करते:
संघटनेच्या विविध विभागांमध्ये समन्वय निर्माण करण्यासाठी या कार्यांची मदत होते. हे विविध पदांमध्ये स्पष्ट संबंध आणि व्यक्तींमध्ये परस्पर सहकार्य निर्माण करते. संघटनात्मक कार्ये सुरळीतपणे चालण्यासाठी विविध विभागांमध्ये व विविध स्तरांवरील व्यवस्थापकांमध्ये समन्वय किंवा समक्रमण असणे महत्त्वाचे आहे.
६) प्रभावी प्रशासनासाठी मदत :
हे कार्य विविध पदे, विभाग, कार्ये आणि भूमिका स्पष्टपणे संरचित करते. योग्य कामासाठी योग्य अधिकार व योग्य जबाबदारी सहित योग्य व्यक्तीची नेमणूक करण्याचे काम अतिशय काळजीपूर्वक केले जाते. कामाची विभागणी व अधिकारांचे योग्य वाटप यातून हे साध्य केले जाते. या सगळ्याचा परिणाम प्रशासन प्रभावी व कार्यक्षम होण्यात होतो.
७) वाढ आणि विविधतेसाठी उपयुक्त :
प्रत्येक संघटनेची वाढ सुरळीतपणे आणि कार्यक्षमपणे चालणाऱ्या कार्यांवर अवलंबून असते. स्पष्टपणे परिभाषित केलेल्या भूमिका व जबाबदाऱ्या विविध स्तरावरील व्यवस्थापनाचे काम करणाऱ्या व्यक्तींमधील समन्वय आणि योग्य नियंत्रण तत्राचा वापर कामाच्या ठिकाणी कार्यक्षमता आणतात आणि संघटनेची वाढ चांगल्या पद्धतीने होते. हे सर्व संघटनेची रचना व्यवस्थित परिभाषित केली असेल तरच शक्य आहे.
८) सुरक्षिततेची भावना निर्माण करते :
संघटनात्मक रचना कार्यस्थिती स्पष्ट करते. त्यामध्ये प्रत्येकाची कार्ये व जबाबदाऱ्या स्पष्ट पणे नमूद केलेल्या असतात. प्रत्येक व्यक्ती त्याला अनुसरून काम करू शकते. कामातील व अधिकारातील स्पष्टतेमुळे कर्मचाऱ्यांचे मानसिक समाधन वाढते त्याचबरोबर त्यांच्यामध्ये सुरक्षिततेची भावना निर्माण होते.
९) नवीन उपक्रमांना वाव देते :
संघटन कार्य पार पाडण्याची कार्ये व भूमिका स्पष्ट करते. कामगार त्यांच्या नवीन कल्पना वापरून काम करू शकतात. यामुळे व्यवस्थापकाला कर्मचाऱ्यांमध्ये विशेष कौशल्ये विकसित करण्यासाठी व त्यांच्या ज्ञानवृद्धीसाठी पुरेसा वाव मिळतो. फक्त संघटमात्मक रचनेच्या मुळेच नाविन्यपूर्ण पद्धतीने कामाच्या पद्धतीत नवीन बदल स्विकारण्यास वाव मिळतो.
१०) संसाधनांचा पर्याप्त वापर :
संघटन कार्य कामाच्या तपशीलानुसार भिन्न व्यक्तींना भिन्न कार्य प्रदान करते. यामुळे कार्यांचे विशेषीकरण शक्य होते. अपेक्षित ध्येये ठरविलेल्या कालमर्यादेत साध्य करण्यासाठी कुशल कामगार व इतर संसाधनांचा पर्याप्त वापर केला जातो.
३) कर्मचारी व्यवस्थापन (Staffing) म्हणजे काय? ते सांगून महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर-
अर्थ :
कर्मचारी व्यवस्थापन हे घटनात्मक रचना आणि योजनेप्रमाणे अंमलबजावणी करण्याचे कार्य आहे. ही उत्कृष्ट कार्यशक्ती आकर्षित करणे, भरती करणे, निवड करणे, कार्याची जबाबदारी देणे, मूल्यांकन करणे, मोबदला देणे ती विकासित करणे आणि टिकवून ठेवण्याची प्रक्रिया आहे. प्रत्येक उपक्रमाचे सर्वसाधारण यश आणि वाढ कामगार व्यवस्थापन कार्याच्या उचिततेवर आधारित आहे. त्यांच्या बुद्धिमत्ता आणि कौशल्यांचा वापर करून कार्यशक्तीचा सर्वोत्तम उपयोग करून घेण्यावर भर देणे, त्यांना टिकवून ठेवणे आणि त्यांच्यासाठी प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रमांचे आयोजन करणे हे संघटनेसाठी अतिशय आव्हानात्मक असते.
व्याख्या-
थियो हायमेन-
“कर्मचारी व्यवस्थापन अधिनस्थ व्यवस्थापकांची भरती, निवड, विकास, प्रशिक्षण आणि मोबदल्याशी संबंधित आहे.”
ल्युथर गुलिक-
“कर्मचारी व्यवस्थापन हे कर्मचाऱ्यांना आणणे, प्रशिक्षण देणे आणि कामाची अनुकूल परिस्थिती टिकवून ठेवणे अशा पूर्णपणे कर्मचाऱ्यांशी निगडित कार्य आहे.”
कर्मचारी व्यवस्थापनाचे महत्त्व-
१) प्रभावी व्यवस्थापिक कार्य-
नियोजन, संघटन, निर्देशन आणि नियंत्रण अशी व्यवस्थापनाची इतर कार्य प्रभावीपणे करण्यासाठी कर्मचारी व्यवस्थापन ही गुरुकिल्ली आहे. सक्षम कार्यशक्ती उत्पादन, विक्री, वित्त इत्यादी विविध कार्यांमध्ये प्रभावीपणे काम करू शकते. इतर कार्यांचा परिमाण कर्मचारी व्यवस्थापनाच्या प्रभावीपणावर अवलबून आहे.
२) मानवीसंसाधनांचा प्रभावी वापर-
कर्मचारी व्यवस्थापनामुळे मानवी संसाधनांचा म्हणजेच कार्यशक्तीचा प्रभावी वापर करता येतो. भरती, निवड, नियुक्ती, मोबदला, प्रशिक्षण, विकास इत्यादी प्रत्येक टप्प्यावर विशेष काळजी घेतली जाते. कामाचा अतिरेक टाळला जातो. मानवी संसाधनांच्या कार्यक्षम वापरामुळे कामगिरी सुधारते व संघटनेचा विकास होतो.
३) सह संबंध निर्माण होतात-
या कार्याचा उपयोग संघटनेच्या सर्व स्तरावरील कर्मचाऱ्यांमध्ये सुदृढ संबंध निर्माण करण्यासाठी होतो. सुरळीत सहसंबंध चांगल्या सुसंवादासाठी आणि संघटनेतील व्यवस्थापन प्रयत्नांच्या समन्वयासाठी अतिशय आवश्यक असतात.
४) मानवी संसाधनांचा विकास-
कुशल व अनुभवी कर्मचारी ही व्यवसाय संघटनेची मालमत्ता असते. संघटनात्मक संस्कृती कर्मचाऱ्यांमध्ये रुजविण्यासाठी कर्मचारी व्यवस्थापनाची मदत होते. हे उपलब्ध कार्यशक्तीला प्रशिक्षित करते आणि विकसित करते. त्याचबरोबर व्यवसाय संघटनेतील सर्व व्यवस्थापकीय कार्ये सुलभ होतील हे सुनिश्चित करते.
५) तंत्रज्ञानाचा आणि इतर संसाधनांचा प्रभावी वापर-
प्रशिक्षित कर्मचारी नवीन तंत्रज्ञान, भांडवल, साहित्य, कामाची पद्धत यांचा प्रभावी वापर करू शकतात. यामुळे संघटनेची स्पर्धा करण्याची ताकद वाढविण्यास मदत होते. याबरोबरच कामाचा दर्जा, उत्पादकता यामध्ये संख्यात्मक आणि गुमात्मक वाढ करण्यासाठी याचा उपयोग होतो.
६) कार्यक्षमता वाढते:
कर्मचाऱ्यांना स्वत:चा विकास करण्यासाठी तसेच संघटनेच्या प्रगतीसाठी प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रम उपलब्ध करून दिले जातात. योग्य निवड प्रक्रिया संघटनेला चांगल्या दर्जाचे कर्मचारी मिळवून देते आणि योग्य प्रशिक्षण कार्यक्रमामधून कर्मचाऱ्यांची कामगिरी सुधारणे शक्य होते.
७) दीर्घकालीन परिणाम :
पात्र, कार्यक्षम व कुशल कर्मचारी ही नेहमीच संस्थेची संपत्ती असते. कर्मचाऱ्यांची योग्य निवड संघटनेला यशाच्या मार्गाकडे घेऊन जाते. साहजिकच, यांचे संघटनेच्या कार्यक्षमतेवर दीर्घकालीन व सकारात्मक परिणाम झाल्याचे निदर्शनास येतात.
८) आवश्यक योगदान :
कर्मचारी व्यवस्थापन कर्मचाऱ्यांच्या विकासातून संघटनेची वाढ व सातत्य सुनिश्चित करते. संभाव्य कर्मचाऱ्यांची निवड त्यांच्या क्षमतेवर अवलंबून असते. जेणेकरून संघटना भविष्यातील आव्हाने समर्थपणे पेलू शकेल. म्हणूनच, कर्मचारी कर्मचाऱ्यांचे त्यांच्या भविष्यातील भूमिकांमधील योगदान विचारात घेतले जाते.
९) कामाचे समाधन :
कर्मचाऱ्यांना आर्थिक व बिगर आर्थिक फायदे देऊन प्रेरित केले जाऊ शकते. पुरेसा मोबदला कर्मचाऱ्यांचे कार्य समाधान आणि मनोबल वाढवितो. प्रशिक्षण व विकास कार्यक्रम, योग्य मोबदला आणि नोकरीची शाश्वती या गोष्टी कार्य समाधानासाठी महत्त्वाच्या असतात.
१०) सुसंवाद टिकवून ठेवते :
कर्मचारी व्यवस्थापनाच्या प्रक्रियेत गुणवत्तेच्या आधारे व्यक्तींची भरती केली जाते. निवड केली जाते तसेच त्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन करून पदोन्नती दिली जाते. यासाठी योग्य ते निकष तयार करून ते संबंधित कर्मचाऱ्यांना सांगितले जातात. यामुळे संस्थेमध्ये शांतता व सुसंवाद प्रस्थापित केला जातो.
(४) निर्देशन (Directing)म्हणजे काय? ते सांगून महत्त्व स्पष्ट करा.
उत्तर-
अर्थ:
व्यवस्थापन कार्याचा आत्मा म्हणजे निर्देशन. ही एक अशी प्रक्रिया आहे जिथे व्यवस्थापक सूचना, मार्गदर्शन, संपर्क, प्रोत्साहन, प्रेरणा देतात आणि पूर्व नियोजित ध्येयु प्राप्तीसाठी कर्मचाऱ्यांच्या प्रगतीकडे लक्ष ठेवतात. निर्देशन ही सतत करायची क्रिया असून त्याची सुरुवात वरच्या स्तरापासून हळूहळू खालच्या स्तरापर्यत होत असते. ही एक अखंड व्यवस्थापकीय प्रक्रिया असून ती संघटनेच्या संपूर्ण कार्यकाळात चालू असते. दिग्दर्शक ही एक अशी व्यक्ती आहे जी कर्मचाऱ्यांना समस्या सोडविण्यास आवश्यक ते मार्गदर्शन करून योग्य तो मार्ग दाखवते. काही विचारवंत निर्देशनाला ‘एखादया संस्थेचा जीवनदीप' असे संबोधतात
व्याख्या:
थियो हेमन-
“नियोजना प्रमाणे सर्व पार पडते की नाही ते पाहण्यासाठी आवश्यक सूचना देण्याची प्रक्रिया व तंत्रे म्हणजे निर्देशन होय.
अर्नेस्ट डेल-
“कार्यक्षम पद्धतीने गुणवत्ता मिळवण्याची प्रक्रिया आणि धोरणे यांचे स्वरूप ठरवणे आणि त्यांची आखणी करणे म्हणजे निर्देशन होय.”
निर्देशनाचे महत्त्व:
संघटनेचे उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी लोकांना सूचना देणे, मार्गदर्शन करणे तसेच प्रेरणा, समुपदेशन व त्यांच्यावर देखरेख ठेवण्याच्या प्रक्रिया किंवा तंत्राला निर्देशन म्हणतात.
१) कृतीला प्रवृत्त करणे :
कर्मचाऱ्यांच्या मदतीने एखादी योजना वास्तवात आणण्याची प्रक्रिया म्हणजे निर्देशन. प्रत्येक कार्याची सुरुवात योग्य वेळी दिलेल्या निर्देशनाने होते. दिलेले काम वेळेत पूर्ण करण्यासाठी हाताखालच्या लोकांना योग्य त्या सूचना दिल्या जातात. व्यवस्थापक त्यांच्या हाताखालच्या लोकांना काय काम करावे, कसे करावे, कधी करावे याबद्दल आदेश देतात व त्या सूचनांचे योग्य पालन होते की नाही याकडे लक्ष देतात.
२) प्रयत्नांचे एकत्रिकरण :
निर्देशनातील घटकांपैकी एक म्हणजे संभाषण. संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करण्यासाठी सर्व कर्मचारी आणि विभाग यांच्या प्रयत्नांना एकत्रित करण्याचे काम करते. संघटनेचे ध्येय साध्य करण्यासाठी उत्तम नेतृत्व व प्रभावी संभाषणातून प्रयत्नांचे एकात्रिकरण करणे शक्य आहे.
३) प्रेरणेचे साधन :
कनिष्ठ व्यक्तींना मार्गदर्शन करताना, त्यांच्या मतांचा देखील आदर केला जातो. व्यवस्थापक आपल्या कर्मऱ्यांमधील सुप्तगुण व क्षमता ओळखून त्यांना उत्तमोत्तम देण्यास मदत करतो. कर्मचाऱ्यांची कामगिरी सुधारण्यासाठी व्यवस्थापक आर्थिक व बिगर आर्थिक प्रलोभने देऊन प्रेरित करतो.
४) स्थिरता प्रदान करते :
संघटना दीर्घकाळ टिकावी व तिची वाढ व्हावी यासाठी स्थिरता खूप महत्त्वाची असते. प्रभावी नेतृत्व, संदेशवहन, पर्यवेक्षण आणि प्रोत्साहन यामुळे कर्मचाऱ्यांमध्ये सहकार्य आणि वचनबद्धता विकसित होते. हे स्थिरता प्रदान करते आणि संघटनेच्या निरनिराळ्या विभागांमध्ये संतुलन निर्माण करते.
५) बदलांचा सामना करणे :
व्यवसायाच्या वातावरणाचे घटक नेहमी बदलत असतात. संघटनेच्या वाढीसाठी बदलत्या पर्यावरणाशी जुळवून घेणे आवश्यक असते. प्रेरणा, योग्य संदेशवहन आणि नेतृत्व यांच्या मदतीने कर्मचाऱ्यांना बदलांचे स्वरूप स्पष्टपणे समजू शकते आणि ते बदल स्विकारण्याचे सकारात्मक परिणाम देखील समजू शकतात. उदाहरणार्थ- ई- फायलिंग, कामाच्या ठिकाणी रोबोटचा वापर इत्यादी.
६) संसाधनांचा कार्यक्षम वापर :
निर्देशनात प्रत्येक व्यक्तीला त्याची कर्तव्ये व जबाबदाऱ्या नेमून दिल्या जातात. योग्य सूचना व यंत्रणेच्या आधारे अपव्यय व प्रयत्नांची पुनरावृत्ती टाळता येते. ह्यात मानवी श्रम, यंत्रसामग्री, पद्धती आणि पैसा या साधनांचा जास्तीत जास्त संभाव्य वापर करण्यासाठी कनिष्ठ लोकांना मार्गदर्शन केले जाते त्यामुळे खर्च कमी होऊन नफा वाढण्यास मदत होते.
निर्देशन सर्व कर्मचाऱ्यांना सांघिक कार्य करण्यास प्रेरणा देते. संघटनेच्या यशामध्ये वैयक्तिक प्रयत्नांपेक्षा सामुहिक प्रयत्न किंवा संघभावना महत्त्वाची भूमिका बजावतात. त्यामुळेच संचालक म्हणून व्यवस्थापकाची भूमिका ही कर्मचाऱ्यांना पूर्वनियोजन ध्येय प्राप्तीसाठी मार्गदर्शक व प्रवृत्त करण्यासाठी महत्त्वाची ठरते.
संघटनेतील प्रत्येक व्यक्तीमध्ये औपचारिक पात्रतेबरोबरच काही विशेष गुण आणि क्षमता असतात. निर्देशन योग्य प्रोत्साहन आणि प्रेरणा देऊन व्यक्तींना त्यांच्या सर्वश्रेष्ठ क्षमतांचा वापर करण्यास मदत करते. संघटनेच्या ध्येय प्राप्तीसाठी क्षमतांचा वापर करणे हे चांगल्या नेत्याचे कर्तृत्व आहे.
कर्मचाऱ्यांना सर्वोत्तम कामगिरी करण्यासाठी मार्गदर्शन आणि प्रेरणा दिली जाते. एक नेता म्हणून व्यवस्थापकाकडून संघभावना निर्माण केली जाते तसेच पर्यवेक्षणाची योग्य तंत्रे देखील वापरली जातात. याचा सकारात्मक परिणाम होऊन संपूर्ण संघटनेच्या कार्यक्षमतेत वाढ होते.
संघटनात्मक क्रिया सुरळीत पार पाडण्यासाठी सहकार्य आवश्यक असते. हे व्यवस्थापक म्हणून संचालकाने उच्च स्तरापासून ते व्यवस्थापनाच्या कनिष्ठ स्तरापर्यंत तयार केले पाहिजे. निरोगी सहकार्य, सांघिक कार्य आणि उच्च कार्यक्षमतेची पातळी यामुळे संघटनेची उद्दिष्टे साध्य करणे शक्य होते.
म्हणूनच, कर्मचाऱ्यांना निर्देशित करणे व्यवस्थापनाचे मुलभूत कार्य आहे. ज्यामध्ये प्रेरणेच्या मध्यमातून प्रभावी कार्य वातावरण निर्माण करणे समाविष्ट आहे.
(५) समन्वय (Co-ordinating) म्हणजे काय? ते सांगून महत्त्व सांगा
उत्तर-
अर्थ
वेगवेगळी कार्ये आणि सर्व स्तरातील कर्मचारी वर्ग यांच्यातील समन्वय हे संघटनेच्या यशाचे सार आहे. समन्वय म्हणजे संघटनेतील सर्व कार्यांचे एकत्रिकरण होय. संघटना सुरळीत चालण्यासाठी हे अतिशय आवश्यक आहे. यामुळे इच्छित उद्दिष्ट साध्य करण्यासाठी संघटनेच्या सर्व क्रियांमध्ये सुसंवाद निर्माण होतो. संघटनेत अनेक लोक एकत्रितपणे समान उद्दिष्टांसाठी काम करत असतात. त्यांचे कार्य एकमेकांशी जोडलेले असते. म्हणून अशी कार्ये एकत्र करून त्यांच्यात सुसंवाद साधणे हे गरजेचे असते. जोपर्यत यासाठी प्रयत्नपूर्वक उपाय केले जात नाहीत तोपर्यत समन्वय शक्य होत नाही. संघटनेचे ध्येय साध्य करण्यासाठी वेगवेगळया विभागांच्या एकत्रिकरण व समक्रमण करून त्यांच्या प्रयत्नांमध्ये एकसंधपणा आणणे म्हणजेच समन्वय होय. हे एक लपलेले सामर्थ्य आहे जे व्यवस्थापनाच्या इतर सर्व कार्यांना एकत्र बांधते.
व्याख्या:
“समन्वय ही एक अशी प्रक्रिया आहे की ज्यात एखादे समान ध्येय साध्य करण्यासाठी अधिकारी त्यांच्या सहकाऱ्यांच्या सांघिक प्रयत्नांमध्ये सुसूत्रता आणून त्यांच्या कार्यांमध्ये एकसंधता निर्माण करतात.
“व्यवसायाचे कार्य सुरळीत चालावे आणि अपेक्षित यश प्राप्त व्हावे म्हणून व्यवसायाच्या सर्व क्रियांमध्ये सुसूत्रता प्रस्थापित करण्याची क्रिया म्हणजे समन्वय होय."
संघटनेतील भिन्न घटक आणि प्रयत्न यांच्यात समान उद्दिष्टे साध्य करण्याच्या हेतूने सुसंवाद साधण्यासाठी समन्वयाची गरज भासते.
समन्वयाचे महत्त्व खालीलप्रमाणे-
१) संघभावनेला प्रोत्साहन देते :
संघटनेमध्ये व्यक्तींचा समूह एकत्रितपणे कार्य करत असतो. संघटनेची धोरणे, प्रत्येकाची त्यातील भूमिका आणि जबाबदाऱ्या इत्यादी गोष्टींवरून संघटनेतील एखादी व्यक्ती, एखादा विभाग आणि कर्मचारी यांच्यात वादविवाद असू शकतात. समन्वयातून कमीत कमी संघर्ष निर्माण होतील अशा पद्धतीने कार्यांची मांडणी केली जाते. त्यामुळे कर्मचाऱ्यांमधील संघर्ष कमी होतात व त्यांच्यातील संघभावना वाढीस लागते.
संघटनेच्या सामान्य ध्येयप्राप्तीसाठी समन्वयाच्या आधारे विविध विभागातील कार्ये एकत्रित आणली जातात. कामाची आखणी अत्यंत पद्धतशीरपणे केली जाते. विभागांच्या परस्पराबलंबनामुळे कर्मचाऱ्यांना योग्य दिशा मिळते.
समन्वयामुळे कर्मचाऱ्यांना त्यांचे नेमून दिलेले काम पूर्ण करताना पुढाकार घेण्याची प्रेरणा मिळते. प्रभावी समन्वयमुळे कार्यक्षमतेत वाढ होते व परिणामी संघटनेची भरभराट होण्यास मदत होते. एक समृध्द संस्था कर्मचाऱ्यांना नोकरीची सुरक्षितता, चांगले उत्पन्न, पदोन्नती या गोष्टींची खात्री देते. अशा आर्थिक आणि बिगर आर्थिक प्रोत्साहनांमुळे नोकरीची हमी मिळते व कर्मचाऱ्यांना कठोर परिश्रम करण्यास प्रोत्साहन मिळते.
व्यवस्थापक सर्व संसाधने पद्धतशीरपणे एकत्रित करण्याचा प्रयत्न करतात. यामुळे उपलब्ध साधनांचा योग्य तो वापर करण्यास मदत होते. समन्वय संघटनेतील साधनांचा अपव्यय कमी करण्यास आणि कामाच्या खर्चावर नियंत्रण ठेवण्यास देखील मदत करते.
समन्वयामुळे साधनांचा अपव्यय, कर्मचाऱ्यांचा निष्क्रिय वेळ, दिलेले काम वेळेत पूर्ण न होणे तसेच वेगवेगळ्या विभागांमधील वादविवाद इत्यादी गोष्टी बऱ्याच प्रमाणात कमी होतात. समन्वय संघटनेची उद्दिष्टे प्राप्त करण्याच्या प्रक्रियेमध्ये संघटनेचे काम सुरळीत पार पाडण्याची हमी देते.
६) नातेसंबंध सुधारते :
समन्वय व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांवरील व्यवस्थापनामध्ये सलोख्याचे संबध विकसित करते. संघटनेमध्ये प्रत्येक विभाग हा इतर विभागाच्या कामकाजावर अवलंबून असतो.
उदा. जसे की विक्री विभाग हा उत्पादन विभागानुसार कार्य करतो तर उत्पादन विभाग खरेदी विभागावर अवलंबून असतो म्हणूनच समन्वयामुळे फक्त ध्येये प्राप्तीच होत नाही तर कर्मचाऱ्यांचे एकमेकांबरोबरचे परस्परसंबंध सुधारण्यासही मदत होते.
७) उच्चतर कार्यक्षमता:
संसाधनांचा सर्वात्कृष्ट वापर आणि इतर साधनांचे एकत्रिकरण यामुळे संघटनेला भरपूर नफा होण्यास मदत होते. हा नफा उच्च उत्पादन क्षमता,उच्च नफा, तसेच कमीत कमी खर्च करून मिळवता येतो. म्हणूनच समन्वय उच्चतर कार्यक्षमता निर्माण होण्यास चालना देते.
८) प्रतिष्ठा, नावलौकिक वाढविणेः
संघटनेतील कर्मचाऱ्यांच्या एकसंघ प्रयत्नांमुळे व त्यांच्यातील दृढसंबंधांमुळे उच्च कार्यक्षमता, कमीतकमी खर्च, जास्त विक्री व उच्च नफा मिळवता येतो. याचा भेट परिणाम बाजारपेठेत नावलौकिक निर्माण करण्यासाठी होतो. याचे परिणाम संघटनेचा बाजारातील (शेअर्सच्या) भागभांडवलाच्या किंमती ठरवण्यासाठी आणि समाजात चांगली प्रतिमा निर्माण करण्यासाठी होतो.
९) निर्देशनातील एकताः
संघटनेतील सर्व विभाग निरनिराळी कार्ये करत असतात. संघटनेच्या सामान्य ध्येयप्राप्तीसाठी ह्या गतिविधी समन्वयाद्वारे एकत्र आणल्या जातात. अशा प्रकारे समन्वय संघटनेच्या सर्व विभागांसाठी योग्य निर्देशन देते.
१०) विशेषीकरणः
संघटनेच्या सर्व विभागांचे प्रमुख हे आपापल्या क्षेत्रातील तज्ञ असतात. या विभागीय प्रमुखांचे असलेले विशेष ज्ञा व्यवस्थापकीय निर्णय घेण्यास उपयोगी पडते. यामुळे संघटना व्यवसायाच्या स्पर्धात्मक जगात समृद्धी व यशाकडे वाटचाल करते.
(६) नियंत्रण (Controlling) म्हणजे काय?ते सांगून महत्त्व लिहा.
उत्तर-
अर्थ
सर्व प्रकारच्या संघटनांमध्ये मग ती संस्था नफा मिळवणारी असो अथवा नसो, नियंत्रण हे आवश्यक कार्य आहे. तसेच हे व्यवस्थापनाच्या सर्व स्तरांवर उपयोगी पडते जसे की उच्च स्तर, मध्यम स्तर आणि कनिष्ठ स्तर. नियंत्रण हे व्यवस्थापनाचे अपरिहार्य असे कार्य आहे. नियोजनाची परिणामकारकता निश्चित करणे नियंत्रण कार्यामधूनच शक्य आहे.नियोजन आणि नियंत्रण हे व्यवस्थापनाच्या चक्रातील अत्यंत महत्त्वाचे भाग आहेत. नियंत्रण हे एक असे कार्य आहे ज्यात प्रत्यक्ष कामगिरी व नियोजनात ठरविलेली कामगिरी यात तुलना केली जाते. जर तेथे कोणतेही विचलन (फरक) असेल तर त्या विचलनाची कारणे शोधून काही सुधारात्मक उपाय केले जातात. नियंत्रणाच्या प्रक्रियेमुळे भविष्यातील योजना स्पष्टपणे मांडता येतात.
व्याख्या-
कोंट्झ आणि ओडोनेल-
“मानकांच्या आधारे यशाचे मोजमाप करणे आणि विचलन सुधारून नियोजनाप्रमाणे उद्दिष्टे साध्य होतील हे सुनिश्चित करणे म्हणजेच व्यवस्थापकीय नियंत्रण होय.’
डेल हेनिंग-
“नियंत्रण ही एक अशी प्रक्रिया आहे ज्यात नियोजनबध्द कृतीतून कार्यपूर्ती करण्याचा प्रयत्न केला जातो.”
फिलीप कोटलर-
“प्रत्यक्ष परिणाम आणि अपेक्षित परिणाम हे जास्तीत जास्त जवळ आणण्यासाठी केलेल्या प्रयत्नांच्या प्रक्रियायेला नियंत्रण म्हणतात.
नियंत्रणाचे महत्त्व :
दर्जा टिकविण्यासाठी आणि ठरवलेली उदिदष्टे प्रभावीपणे साधण्यासाठी नियंत्रण अत्यंत महत्त्वाचे आहे. यामध्ये कर्मचाऱ्यांच्या कामाच्या प्रत्येक टप्प्यावरील कामगिरीचे मूल्यमापन केले जाते.
संघटनेतील नियंत्रित कार्यांचे महत्त्व खालीलप्रमाणे.
१) संघटनेची उद्दिष्टे पूर्ण करणे :
नियंत्रण ही प्रत्येक संभाव्य टप्प्यांवर कामगिरी मोजणे, त्यातील विचलन शोधणे आणि संघटनेसाठी नियोजित कार्यांप्रमाणे त्यात सुधारणा करण्यासाठी उपाययोजना करण्याची प्रक्रिया आहे. त्यामुळे संघटनेची उद्दिष्टे प्राप्त करण्यासाठी मदत होते.
२) संसाधनांचा कार्यक्षम वापरः
उपलब्ध साधनांचा व इतर स्त्रोतांचा अपव्यय कमी करण्यासाठी व्यवस्थापक विविध तंत्रांचा वापर करतात. प्रत्येक कामासाठी मानके ठरविली जातात. कर्मचाऱ्यांना या मानकांचे पालन करावे लागते. याचा परिणाम म्हणून संघटनात्मक उदिदष्टे साध्य करण्यासाठी कर्मचारी साधनांचा योग्य आणि प्रभावी पद्धतीने वापर करतात.
३) मानकांची अचूकताः
एक चांगली नियंत्रण रचना व्यवस्थापकाला मानकाची अचूकता पडताळण्यास मदत करते. नियंत्रणात्मक उपाय हे काही प्रमाणात लवचिक असतात. त्यामुळे बदलत्या परिस्थितीची आढावा घेऊन त्यात वेळोवेळी सुधारणा केल्या जातात ज्याचा उपयोग कार्यातीलअचूकता तपासण्यासाठी होतो.
४) कर्मचाऱ्यांना प्रोत्साहन देतेः
कामगिरीचे मूल्यमापन करण्याची मानके निश्चित केल्यानंतर त्यांची माहिती कर्मचाऱ्यांपर्यत अगोदरच दिली जाते. यामुळे कर्मचाऱ्यांना काय काम करावे आणि ते कसे करावे याबद्दलची कल्पना येते. कामगिरीचे मूल्यांकन केले जाते आणि त्याआधारे कर्मचाऱ्यांना वेतनवाढ, बोनस, पदोन्नती इत्यादी स्वरूपात पुरस्कृत केले जाते. हे प्रोत्साहन कर्मचाऱ्यांना उत्कृष्ट कामागीर बजावण्यास प्रवृत्व करते.
५) सुसुत्रताआणि शिस्तीची हमी:
नियंत्रण संघटनेमध्ये सुसूत्रता आणि शिस्त आणते. ते कर्मचाऱ्यांमधील अव्यावसायिक वर्तन कमी करण्यास मदत करते. संबंधित वरिष्ठाकडून कामागीरीची नियमित तपासणी करून शिस्त निर्माण केली जाते. आणि वास्तविक कार्य व मानकांमधील दरी कमी करण्यासाठी प्रतिबंधात्मक उपाययोजना केली जाते.
६) समन्वयाची सुविधाः
नियंत्रण हे असे कार्य आहे ज्यामध्ये सर्व विभागीय व्यवस्थापक आणि त्यांच्या हाताखाली काम करणारे सर्व कर्मचारी यांच्या भूमिका व जबाबदाऱ्या यांचा स्पष्ट आराखडा तयार केलेला असतो. विभाग प्रमुखांमधील समन्वय त्यांच्या संबंधित विभागांच्या कामातील विचलन शोधून संघटनेच्या इच्छित परिणामांसाठी उपचारात्मक उपाययोजना वापरण्यास मदत करते.
७) मानसिक दबावः
कर्मचाऱ्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन हे मानकावर ठरविले जाते कर्मचाऱ्यांना देखील त्यांच्या कामगिरीचे मूल्यांकन होणार आहे आणि त्यानुसार त्यांना योग्य तो मोबदला दिला जाईल याची पूर्ण जाणीव असते. हा मनोवैज्ञानिक दबाव कर्मचाऱ्यांना त्यांची उत्कृष्ट कामगिरी करण्यासाठी उपयुक्त ठरतो.
८) संघटनात्मक कार्यक्षमता आणि प्रभावशीलताः
नियंत्रणाचे घटक व्यवस्थापकाला जबाबदार बनवितात. उत्कृष्ट कामागिरीकरीता प्रोत्साहन देतात आणि विभागांमध्ये समन्वय साधण्याचे काम करतात. यामुळे संघटनेचा प्रभावीपणा व कार्यक्षमता यांची खात्री पटते.
९) चांगली सामाजिक प्रतिमाः
नियंत्रण कार्य संघटनेची एकंदरीत कामगिरी सुधारण्यासाठी मदत करते. व्यवसायामधील प्रगती पूर्वनिर्धारित मानके आणि प्रत्यक्ष कामगिरी यांच्यातील फरक कमी असल्यास त्यातून संघटनेचा विकास होतो. योग्य नियंत्रणाच्या मदतीने हे साध्य करता येते. त्यामुळे संघटनेची एक चांगली सामाजिक प्रतिमा निर्माण होण्यास मदत होते.
१०) मार्गदर्शक म्हणून कार्यः
नियंत्रण कार्यात कामागीरींचा मानक संच प्रधान करतात. व्यवस्थापक आणि त्यांच्या हाताखालील कर्मचारी त्यानुसार कार्य करतात. वेळ पडल्यास या मानकांची मदत घेऊन ते इच्छित यश प्राप्त करू शकतात.
अशाप्रकारे कार्य नियंत्रित करण्यासाठी केलेल्या उपाय व्यवस्थापनाला भविष्यातील कामांचे नियोजन करण्यासाठी मार्गदर्शन ठरतात.
प्रश्न १५. फरक स्पष्ट करा.(गुण-५)
धन्यवाद .....................
Posted by SHRIKANTGUNJAL
){kind=link}
Posts
Comments
4 Comments
This comment has been removed by the author.
ReplyDeleteThanku sir 🤗🤗
ReplyDeleteThis is helping me a lot while studing for exams thank you
ReplyDeleteSir OCM च्या पुढच्या प्रकरण च्या notes द्या.
ReplyDeleteThank you / आभारी आहोत.
Please share and follows.