३.मागणीचे विश्लेषण (Demand Analysis)

https://shrikant89.blogspot.com

   प्रश्न १. मागणीची संकल्पना सांगून व्याख्या लिहा.           

   उत्तर-  

               सर्वसाधारण मागणी म्हणजे इच्छा. एखादी वस्तू हवीहवीशी वाटणे म्हणजे इच्छा होय. अर्थशास्त्रीयदृष्ट्या मागणी म्हणजे अशी इच्छा जिला खरेदीशक्तीचे पाठबळ आणि ते खर्च करण्याची मानसिक तयारी असते. अशा इच्छेचे रूपांतर मागणीत होते.

            उदा.एखाद्या व्यक्तीला दूरदर्शन संच खरेदी करण्याची इच्छा असेल पण त्यासाठी पुरेशी क्रयशक्ती उपलब्ध नसेल, तर ती केवळ इच्छा असेल मागणी नाही.

            थोडक्यात, 

                        ‘सर्व इच्छा म्हणजे मागणी नाही. परंतु मागणी म्हणजे परिणामकारक इच्छा.'

                          मागणी = इच्छा असणे + खरेदी करण्याची तयारी + खरेदी क्षमता

मागणीची व्याख्या :

               बेनहॅम यांच्या मते, “विशिष्ट वेळी विशिष्ट किमतीला विशिष्ट वस्तूची खरेदी केलेली नगसंख्या म्हणजे त्या वस्तूची मागणी होय.”

प्रश्न २. मागणी पत्रक म्हणजे काय? ते सांगून मागणी पत्रकाचे  प्रकार सांगा .

उत्तर- 

       एखाद्या विशिष्ट वस्तूची किंमत आणि त्या वस्तूची मागणी यांतील कार्यात्मक संबंध ज्या सारणीद्वारे दर्शविला जातो, त्यास मागणी पत्रक असे म्हणतात.

            मागणी पत्रक हे वैयक्तिक मागणी पत्रक आणि बाजार मागणी पत्रक असते.

१) वैयक्तिक मागणी पत्रक :

           विशिष्ट काळात, विशिष्ट किमतीला एका उपभोक्त्याने केलेली मागणी म्हणजे वैयक्तिक मागणी पत्रक होय. विशिष्ट वेळेला व वेगवेगळ्या किमतींना वैयक्तिक उपभोक्ता किती नगसंख्या खरेदी करतो हे ज्या पत्रकात दर्शविलेले असते, त्यास वैयक्तिक मागणी पत्रक म्हणतात.

             वरील तक्त्यामध्ये , एका उपभोक्त्याची ‘क्ष’ वस्तूची विविध किमतींना केलेली खरेदी दर्शवलेली आहे. यावरून असे दिसून येते की, अधिक किंमतीला कमी नगसंख्येची मागणी केली जाते आणि कमी किमतीला अधिक नगसंख्येची मागणी केली जाते.

                यावरून किंमत आणि मागणी यांमध्ये व्यस्त संबंध आहे.

अ) वैयक्तिक मागणी वक्र:

                शेजारील आकृतीत 'क्ष' अक्षावर 'क्ष' वस्तूची मागणी व 'य' अक्षावर किंमत दर्शविली आहे. किंमत व मागणी यां मधला व्यस्त संबंध दाखवणारा 'मम' हा मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे खाली जाणारा आहे.

ब) बाजार मागणी पत्रक:

                 विशिष्ट वेळेला व वेगवेगळ्या किंमतींना बाजारातील सर्व उपभोक्ते किती नगसंख्या खरेदी करतात हे ज्या पत्रकात दर्शविलेले असते, त्यास बाजार मागणी पत्रक असे म्हणतात.

                     हे पत्रक सर्व ग्राहकांनी विविध किंमतींना केलेल्या मागणीच्या रकान्याची आडवी बेरीज करून प्राप्त करता येते. किंमत व मागणी यांत व्यस्त संबंध आहे, असेही यावरून दिसून येते.

                                                                बाजार मागणी पत्रक

                   वरील तक्त्यात वेगवेगळ्या अ,ब, क उपभोक्त्यांची ‘क्ष’ वस्तूंची विविध किमतींना केलेली खरेदी दर्शविलेली आहे. यावरून असे दिसून येते की, अधिक किंमतीला कमी नगसंख्येची मागणी केली जाते आणि कमी किंमतीला अधिक नगसंख्येची मागणी केली जाते. अशा प्रकारे किंमत आणि मागणी यांमध्ये व्यस्त संबंध आहे.

बाजार मागणी वक्र 

                वरील आकृतीत 'क्ष' वस्तूंच्या विविध किमतींना असलेल्या मागणीच्या आधारे 'क्ष' वस्तूसाठीचा मागणी वक्र काढलेला आहे. यावरून असे दिसून येते की, मागणी वक्राचा उतार ऋणात्मक स्वरूपाचा आहे आणि हा वक्र डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येणारा आहे.

प्रश्न ३. मागणीचा वक्र डावीकडून  उजवीकडे वरून खाली येण्याची कारणे कोणती?

उत्तर-

१) घटत्या सीमान्त उपयोगितेचा नियम : 

                  एखादया वस्तूच्या साठ्यात वाढ झाली असता सीमान्त उपयोगिता क्रमशः घटत जाणारी असते. म्हणून एखादया वस्तूची किंमत कमी झाली तर उपभोक्ता जास्त नगसंख्येची मागणी करतो.

२) उत्पन्न परिणाम (वास्तव उत्पन्न) : 

                जेव्हा किंमत घटते, तेव्हा उपभोक्त्यांची खरेदीशक्ती (वास्तव उत्पन्न) वाढते. त्यामुळे ते सर्वसाधारण वस्तूंची जास्त प्रमाणात मागणी करू शकतात, त्याला उत्पन्न परिणाम असे म्हणतात.

३) पर्यायता परिणाम : 

                 पर्यायी वस्तूंबाबत असे दिसून येते की, एखादया वस्तूची किंमत वाढली तर उपभोक्ता पर्यायी वस्तूंची जास्त मागणी करतो आणि ज्या वस्तूंच्या किमती वाढतात त्यांची मागणी कमी करतो. यावरून असे दिसून येते की, किंमत व मागणी यांत व्यस्त संबंध असतो.

४) विविध उपयोगी वस्तू : 

                 जेव्हा एखादी वस्तू अनेक गरजा भागविण्यासाठी वापरली जाते अशा वस्तूची किंमत कमी झाली असता मागणी वाढते. याउलट अशा वस्तूची किंमत वाढली असता मागणी कमी होते.

५) नवीन उपभोक्ते : 

                जेव्हा वस्तूंच्या किंमती कमी होतात तेव्हा नवीन ग्राहकवर्ग निर्माण होतो, ज्यांना या वस्तू खरेदी करणे परवडते अशा वस्तूंच्या किंमती कमी झाल्याने वस्तूंच्या एकूण मागणीत वाढ होते.

प्रश्न ४. मागणीचे प्रकार सविस्तर लिहा. 

उत्तर-

      प्रकार खालील प्रमाणे 

१) प्रत्यक्ष मागणी :

                प्रत्यक्ष गरजा पूर्ण करण्यासाठी उपभोक्त्यांकडून ज्या वस्तूंना मागणी केली जाते, त्याला प्रत्यक्ष मागणी असे म्हणतात. या वस्तू उपभोक्त्यांच्या गरजा प्रत्यक्ष भागवितात. अशा प्रकारच्या उपभोग्य वस्तूंना मागणी केली जाते. उदा. अन्नाची मागणी, कपडे इत्यादी.

२) अप्रत्यक्ष मागणी :

              अप्रत्यक्ष मागणीला परोक्ष मागणी असेही म्हणतात. या वस्तूंची मागणी वस्तूंच्या उत्पादनासाठी आवश्यक असते. ही मागणी उत्पादनाच्या वस्तूंची असते. अशा प्रकारे उत्पादन घटकांची मागणी अप्रत्यक्ष मागणी असते. उदा. साखर कारखान्यातील कामगारांची मागणी ही अप्रत्यक्ष मागणी असते.

३) पूरक मागणी :

              जेव्हा एखादया वस्तूची मागणी इतर कोणत्याही वस्तूबरोबर केली जाते, तेव्हा त्यास पूरक मागणी असे म्हणतात. पूरक मागणीलाच संयुक्त मागणी असेही म्हणतात. विशिष्ट गरज पूर्ण करण्यासाठी दोन किंवा अधिक वस्तूंची एकत्रित मागणी केली जाते, तेव्हा ती अस्तित्वात येते. उदा., शाईपेन आणि शाईची मागणी, कार आणि इंधनाची मागणी इत्यादी.

४) संमिश्र मागणी : 

                एका वस्तूची मागणी अनेक उपयोगांसाठी केली जाते, तेव्हा त्यास संमिश्र मागणी असे म्हणतात. उदा., विजेची मागणी,विद्युत दिवे, पंखा, धुलाईयंत्र इ.

५) स्पर्धात्मक मागणी : 

              ही अशा वस्तूंची मागणी असते, एकमेकांना पर्याय असतात. उदा., चहा आणि कॉफी, साखर आणि गूळ इत्यादी.

प्रश्न.५ मागणी निर्धारित करणारे किंवा परिणाम करणारे घटक सविस्तर लिहा. 

उत्तर-

१) किंमत : 

           वस्तूंची मागणी निर्धारित करणारा महत्त्वपूर्ण घटक म्हणजे किंमत होय. उपभोक्ते जेव्हा वस्तूंची किंमत कमी असते तेव्हा अधिक प्रमाणात वस्तू खरेदी करतात आणि जेव्हा वस्तूंची किंमत अधिक असते तेव्हा कमी प्रमाणात वस्तू खरेदी करतात.

२) उत्पन्न : 

           उपभोक्त्यांच्या उत्पन्नाचा खरेदीशक्तीवर परिणाम होतो. त्याचा वस्तूच्या मागणीवर परिणाम होतो. उत्पन्नात वाढ झाल्याने वस्तूंच्या मागणीत वाढ होते आणि उत्पन्नात घट झाल्याने वस्तूंच्या मागणीत घट होते.

३) पर्यायी वस्तूंच्या किमती : 

          जर कमी किंमतीत पर्याय उपलब्ध असतील तर व्यक्ती महाग वस्तूंपेक्षा स्वस्त पर्यायी वस्तूंची मागणी करतील. उदा., साखर आणि गूळ. जर साखरेच्या किमतीत वाढ झाली तर गुळाची मागणी वाढेल.

४) पूरक वस्तूंच्या किमती : 

           एका वस्तूच्या किंमतीत बदल झाल्यास त्याचा परिणाम इतर वस्तूंच्या मागणीवर होतो. उदा., कार आणि इंधन. जर इंधनाच्या किंमतीत वाढ झाली तर कारची मागणी कमी होईल.

५) वस्तूचे स्वरूप : 

           जर एखादया वस्तूचा उपभोग अत्यावश्यक व टाळता येण्यासारखा नसेल तर त्या वस्तूची मागणी किमतीशी निगडित न राहता स्थिर राहील. उदा. रक्तदाब नियंत्रणाचे औषध.

६) लोकसंख्येचे आकारमान : 

             लोकसंख्येचे आकारमान जास्त असेल तेव्हा वस्तूंची मागणी जास्त असते आणि लोकसंख्येचे आकारमान कमी असेल तेव्हा वस्तूंची मागणी कमी असते.

७) भविष्यकालीन किमतीचा अंदाज : 

            वस्तूची किंमत भविष्यात कमी होईल असा उपभोक्त्याचा अंदाज असेल तर सदयस्थितीला उपभोक्ता त्या वस्तूंची कमी खरेदी करेल. त्याचप्रमाणे वस्तूंची किंमत भविष्यात वाढेल असा उपभोक्त्याचा अंदाज असेल, तर सदयःस्थितीला उपभोक्ता वस्तूंची जास्त खरेदी करतो.

८) जाहिरात : 

            जाहिरात, विक्री प्रोत्साहन योजना आणि प्रभावी विक्री कौशल्य ग्राहकांच्या आवडी-निवडीत बदल घडवून आणतात व अनेक वस्तूंची मागणी निर्माण करतात. उदा., सौंदर्य प्रसाधने, टुथब्रश इत्यादी.

९) आवडीनिवडी, सवयी व फॅशन्स : 

               उपभोक्त्यांच्या आवडीनिवडी आणि सवयींचा मागणीवर प्रभाव पडतो. उदा., चॉकलेटची आवड आणि चहाची सवय इत्यादी. याचप्रमाणे जेव्हा बाजारात नवीन फॅशन येते तेव्हा उपभोक्ता त्या प्रकारच्या वस्तूंची मागणी करतो. परंतु जेव्हा फॅशन कालबाह्य होते. त्यानंतर अचानक त्या वस्तूंची मागणी कमी होते.

१०) कररचना : 

             वस्तू व सेवांवर जास्त कर दर आकारल्यास वस्तू व सेवांची किंमत वाढून मागणी कमी होईल आणि वस्तू व सेवांवर कमी कर आकारल्यास वस्तू व सेवांची किंमत कमी होऊन मागणी वाढेल.

प्रश्न ६. मागणीचा नियम सविस्तर लिहा.

उत्तर-

प्रस्तावना:

         सन १८९० मध्ये प्रकाशित झालेल्या ‘अर्थशास्त्राची मूलतत्त्वे’ या ग्रंथात प्रा.आल्फ्रेड मार्शल यांनी मागणीच्या नियमाची मांडणी केली आहे. या नियमाद्वारे किंमत व मागणी यातील परस्पर संबंध स्पष्ट केला आहे.

सिद्धांताचे विधान :

                     प्रा. आल्फ्रेड मार्शल यांच्या मते,“ इतर परिस्थिती स्थिर असताना वस्तूची किंमत वाढली असता मागणी घटते आणि वस्तूची किंमत कमी झाली असता मागणी वाढते.”

                          दुसऱ्या शब्दांत, 

                                       इतर परिस्थिती कायम असताना, वस्तूच्या किमतीत वाढ होते तेव्हा वस्तूच्या मागणीत घट होते आणि जेव्हा वस्तूच्या किंमतीत घट होते तेव्हा वस्तूच्या मागणीत वाढ होते. अशा प्रकारे किंमत आणि मागणीचा संबंध व्यस्त स्वरूपाचा म्हणजेच परस्परविरोधी असतो.

                       मागणी व किंमत यांचा फलनसंबंध खालील प्रकारे स्पष्ट करता येतो.

Dx= f(P)

येथे

D = वस्तूची मागणी (Demand for the commodity)

X= वस्तू (Commodity)

F= फलन (Function of)

Px = वस्तूची किंमत (Price of the commodity)

              

                खालील उदाहरणाच्या साहाय्याने मागणीचा नियम पत्रक व आकृतीच्या साहाय्याने स्पष्ट केला आहे.

             वरील कोष्टकामध्ये ,

             जेव्हा ‘क्ष’ वस्तूची किंमत प्रतिकिलोस ५० ₹ असते, तेव्हा मागणी १ किलो आहे. परंतु जेव्हा किंमत ५० ₹ वरून ४०  ₹ पर्यंत कमी होते, तेव्हा मागणी १ किलोवरून २ किलोपर्यंत वाढते. ज्या वेळेस वस्तूची किंमत ३०  ₹ असते, तेव्हा मागणी ३ किलो होते. त्याचप्रमाणे किंमत २० ₹ प्रति किलो असताना ४ किलो मागणी केली जाते आणि किंमत १० ₹ पर्यंत घटते तेव्हा मागणी ५ किलोपर्यंत वाढते.

          यावरून असे स्पष्ट होते की, जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते तेव्हा मागणीत वाढ होते आणि वस्तूंची किंमत वाढते तेव्हा मागणीत घट होते. म्हणजेच किंमत व मागणी यांत व्यस्त स्वरूपाचा संबंध असतो.

आकृतीवरून,

          ‘क्ष’ अक्षावर वस्तूची मागणी आणि ‘य’ अक्षावर किंमत दर्शविली आहे. ‘मम’ हा मागणी वक्र आहे. जो डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येणारा असतो. 

            म्हणजेच  मागणी वक्राचा आकार ऋणात्मक असतो. कारण हा वक्र किंमत आणि मागणीचा व्यस्त संबंध आहे.

गृहीतके :

मागणीचा नियम खालील गृहीतकांवर आधारित आहे.

१) स्थिर उत्पन्नपातळी : 

              मागणीचा नियम जर अनुभवायचा असेल तर उपभोक्त्याचे उत्पन्न स्थिर असावे. जर उत्पन्न पातळीत वाढ झाली तर उपभोक्त्यांकडून किमतीत वाढ होऊनही मागणीत वाढ केली जाईल.

२) लोकसंख्येच्या आकारमानात बदल नाही :

              देशातील लोकसंख्येचा आकारमान आणि रचना वस्तूंची एकूण मागणी प्रभावित करते. त्यामुळे असे गृहीत धरले जाते की,लोकसंख्येचे आकारमान स्थिर आहे.

३) पर्यायी वस्तूंच्या स्थिर किमती : 

             पर्यायी वस्तूंच्या किमतीत बदल होत नाही, असे गृहीत धरले आहे. कारण पर्यायी वस्तूंच्या किमतीत बदल झाला तर त्याचा परिणाम वस्तूंच्या मागणीवर होतो.

४) पूरक वस्तूंच्या स्थिर किमती : 

             पूरक वस्तूंच्या किमतीत बदल होत नाही, असे गृहीत धरले आहे. कारण पूरक वस्तूंच्या किमतीत बदल झाला तर त्याचा परिणाम वस्तूच्या मागणीवर होतो.

५) भविष्यात किंमत बदलाची अपेक्षा नाही : 

             उपभोक्त्यांची भविष्यात किंमतविषयक बदल घडून येण्याची कोणतीही अपेक्षा नाही, असे गृहीत धरले आहे. जर भविष्यात वस्तूची किंमत वाढण्याचा अंदाज असेल तर उपभोक्ते सध्या किंमत वाढत असतानाही जास्त मागणी करू शकतात.

६) आवडीनिवडी, सवयी, प्राधान्य, फॅशन्स इत्यादींमध्ये बदल होत नाही : 

           उपभोक्त्यांच्या आवडीनिवडी, सवयी, प्राधान्य, फॅशन इत्यादींमध्ये बदल होत नाही, असे गृहीत धरले आहे. यामध्ये बदल झाल्यास मागणीमध्ये बदल होतो.

७) करविषयक धोरणात बदल नाही : 

             प्रत्यक्ष आणि अप्रत्यक्ष करांबाबतच्या सरकारी धोरणांचा विविध वस्तू व सेवांच्या मागणीवर मोठा प्रभाव पडतो. सरकारने जाहीर केलेल्या करविषयक सरकारी धोरणांमध्ये कोणताही बदल होत नाही, असे गृहीत धरले आहे.

 अपवाद :

         मागणीच्या नियमाचे काही अपवाद आहेत. याचाच अर्थ काही अपवादात्मक परिस्थितीत वस्तूंची किंमत वाढते तेव्हा उपभोक्ता अधिक वस्तूंची खरेदी करतो आणि किंमत कमी झाल्यावर कमी वस्तूंची खरेदी करतो. अशा वेळी मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे खालून वर जाणारा असतो.

मागणीच्या नियमाचे अपवाद खालीलप्रमाणे आहेत :

१) गिफेनचा विरोधाभास : 

              कनिष्ठ प्रतीच्या किंवा हलक्या प्रतीच्या वस्तू म्हणजे गिफेन वस्तू, की ज्या वस्तूंच्या किमती कमी झाल्या तरी त्यांच्या मागणीत वाढ होत नाही. अशा वेळी जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते, तेव्हा त्या वस्तूची मागणी कमी होते. 

             सर रॉबर्ट गिफेन यांनी इंग्लंडमध्ये कनिष्ठ दर्जाच्या वस्तूंमधील संबंध शोधून काढला, जेव्हा पावाच्या किंमती कमी होतात तेव्हा व्यक्ती त्यांची अधिक खरेदी करत नाहीत. कारण त्याची खरेदीशक्ती आणि वास्तव उत्पन्नात वाढ होते आणि त्याऐवजी ते उच्च दर्जाच्या वस्तू म्हणजेच मांस खरेदी करण्यास प्राधान्य देतात, यालाच गिफेनचा विरोधाभास असे म्हणतात.

२) प्रतिष्ठेच्या वस्तू :  

           मौल्यवान वस्तू जसे, हिरे, सोने इत्यादी प्रतिष्ठादर्शक वस्तू आहेत. म्हणून श्रीमंत व्यक्ती अशा वस्तूंच्या किमतीत वाढ झाली तरीही अधिक वस्तू खरेदी करतात.

३) भविष्यकालीन किमतीचा अंदाज : 

         जेव्हा लोकांना भविष्यकाळात वस्तूंच्या किंमती वाढतील असा अंदाज असेल, तेव्हा हा मागणीचा नियम खरा ठरणार नाही. अशा परिस्थितीत, वस्तूंच्या किंमती वाढत असताना देखील उपभोक्ते अधिक मागणी करतात. उदा., दीपावलीच्या अगोदर साखर, तेल यांसारख्या वस्तूंच्या किंमती वाढत असतानाही उपभोक्ते वाढत्या किंमतीला मागणी करतात. कारण दीपावलीमध्ये किंमती अधिक वाढण्याची शक्यता असते.

४) किमतीचा आभास : 

        अनेक वेळा उपभोक्त्यांना असे वाटते की, जास्त किमतीच्या वस्तू चांगल्या दर्जाच्या असतात आणि म्हणून या वस्तूंच्या मागणीत मोठ्या प्रमाणात वाढ होते. उदा.उच्च दर्जाच्या वस्तू.

५) अज्ञान : 

        काही वेळेस व्यक्ती अज्ञानामुळे अधिक किंमत असतानाही वस्तू खरेदी करतात. हे तेव्हाच होऊ शकते जेव्हा उपभोक्त्याला इतर ठिकाणी त्या वस्तूंवरील किमतीबद्दल माहिती नसते.

६) सवयीच्या वस्तू : 

           चहासारख्या विशिष्ट वस्तूंच्या उपभोगाची सवय असल्यास अधिक किंमतीलाही गरजेनुसार खरेदी केली जाते.

प्रश्न ७ . फरक स्पष्ट करा. 

१)  

२) 

३) 

प्रश्न ८. योग्य पर्याय शोधून वाक्य पूर्ण करा. 

उत्तरे-

(१) पर्यायी वस्तूंची किंमत आणि मागणी यांत प्रत्यक्ष संबंध असतो.

(२) हलक्या प्रतीच्या बाबतीत उत्पन्न व मागणी यांत व्यस्त संबंध असतो.

(३) मागणी व किंमत यांचा फलनसंबंध खालील सूत्राने असा Dx = f(Px).

(४) जेव्हा अधिक किमतीला कमी गणसंख्येला मागणी केली जाते, हे असे दर्शवते की, मागणीतील संकोच.

प्रश्न ९. योग्य अर्थशास्त्रीय पारिभाषिक शब्द सुचवा :

(१) अशी परिस्थिती, जेथे कमी किमतीत अधिक प्रमाणात मागणी केली जाते.= मागणीचा विस्तार

(२) मागणी पत्रकाचे आलेखीय सादरीकरण.= मागणी वक्र

(३) अशी वस्तू, जी अनेक उपयोगांसाठी वापरली जाते.= अनेक उपयोगी वस्तू 

(४) किंमत स्थिर असताना इतर घटकांतील बदलाचा परिणाम म्हणून जेव्हा मागणी वाढते.= मागणीतील वाढ

(५) अशी इच्छा, जिला खरेदीशक्तीचे पाठबळ आणि ते खर्च करण्याची मानसिक तयारी असते.= मागणी.

प्रश्न १० .खालील विधानांशी आपण सहमत आहात किंवा नाही ते सांगून सकारण स्पष्ट करा. 

१) मागणी वक्र हा डावीकडून उजवीकडे वरुण खाली येतो. 

उत्तर- या विधानांशी मी  सहमत आहे  

              सन १८९० मध्ये प्रकाशित झालेल्या ‘अर्थशास्त्राची मूलतत्त्वे’ या ग्रंथात प्रा.आल्फ्रेड मार्शल यांनी मागणीच्या नियमाची मांडणी केली आहे. या नियमाद्वारे किंमत व मागणी यातील परस्पर संबंध स्पष्ट केला आहे.

सिद्धांताचे विधान :

              प्रा. आल्फ्रेड मार्शल यांच्या मते,“ इतर परिस्थिती स्थिर असताना वस्तूची किंमत वाढली असता मागणी घटते आणि वस्तूची किंमत कमी झाली असता मागणी वाढते.”

 खालील उदाहरणाच्या साहाय्याने मागणीचा नियम पत्रक व आकृतीच्या साहाय्याने स्पष्ट केला आहे.

             वरील कोष्टकामध्ये ,

             जेव्हा ‘क्ष’ वस्तूची किंमत प्रतिकिलोस ५० ₹ असते, तेव्हा मागणी १ किलो आहे. परंतु जेव्हा किंमत ५० ₹ वरून ४०  ₹ पर्यंत कमी होते, तेव्हा मागणी १ किलोवरून २ किलोपर्यंत वाढते. ज्या वेळेस वस्तूची किंमत ३०  ₹ असते, तेव्हा मागणी ३ किलो होते. त्याचप्रमाणे किंमत २० ₹ प्रति किलो असताना ४ किलो मागणी केली जाते आणि किंमत १० ₹ पर्यंत घटते तेव्हा मागणी ५ किलोपर्यंत वाढते.

          यावरून असे स्पष्ट होते की, जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते तेव्हा मागणीत वाढ होते आणि वस्तूंची किंमत वाढते तेव्हा मागणीत घट होते. म्हणजेच किंमत व मागणी यांत व्यस्त स्वरूपाचा संबंध असतो.

आकृतीवरून,

          ‘क्ष’ अक्षावर वस्तूची मागणी आणि ‘य’ अक्षावर किंमत दर्शविली आहे. ‘मम’ हा मागणी वक्र आहे. जो डावीकडून उजवीकडे वरून खाली येणारा असतो. 

            म्हणजेच  मागणी वक्राचा आकार ऋणात्मक असतो. कारण हा वक्र किंमत आणि मागणीचा व्यस्त संबंध आहे.

२) मागणी निर्धारित करणारा किमत हा एकमेव घटक आहे. 

उत्तर- या विधानाशी मी  सहमत नाही. 

                मागणी निर्धारित करणारे अनेक घटक आहे ते खालील प्रमाणे (कोणतेही चार मुद्दे लिहा )

१) किंमत : 

           वस्तूंची मागणी निर्धारित करणारा महत्त्वपूर्ण घटक म्हणजे किंमत होय. उपभोक्ते जेव्हा वस्तूंची किंमत कमी असते तेव्हा अधिक प्रमाणात वस्तू खरेदी करतात आणि जेव्हा वस्तूंची किंमत अधिक असते तेव्हा कमी प्रमाणात वस्तू खरेदी करतात.

२) उत्पन्न : 

           उपभोक्त्यांच्या उत्पन्नाचा खरेदीशक्तीवर परिणाम होतो. त्याचा वस्तूच्या मागणीवर परिणाम होतो. उत्पन्नात वाढ झाल्याने वस्तूंच्या मागणीत वाढ होते आणि उत्पन्नात घट झाल्याने वस्तूंच्या मागणीत घट होते.

३) पर्यायी वस्तूंच्या किमती : 

          जर कमी किंमतीत पर्याय उपलब्ध असतील तर व्यक्ती महाग वस्तूंपेक्षा स्वस्त पर्यायी वस्तूंची मागणी करतील. उदा., साखर आणि गूळ. जर साखरेच्या किमतीत वाढ झाली तर गुळाची मागणी वाढेल.

४) पूरक वस्तूंच्या किमती : 

           एका वस्तूच्या किंमतीत बदल झाल्यास त्याचा परिणाम इतर वस्तूंच्या मागणीवर होतो. उदा., कार आणि इंधन. जर इंधनाच्या किंमतीत वाढ झाली तर कारची मागणी कमी होईल.

५) वस्तूचे स्वरूप : 

           जर एखादया वस्तूचा उपभोग अत्यावश्यक व टाळता येण्यासारखा नसेल तर त्या वस्तूची मागणी किमतीशी निगडित न राहता स्थिर राहील. उदा. रक्तदाब नियंत्रणाचे औषध.

६) लोकसंख्येचे आकारमान : 

             लोकसंख्येचे आकारमान जास्त असेल तेव्हा वस्तूंची मागणी जास्त असते आणि लोकसंख्येचे आकारमान कमी असेल तेव्हा वस्तूंची मागणी कमी असते.

७) भविष्यकालीन किमतीचा अंदाज : 

            वस्तूची किंमत भविष्यात कमी होईल असा उपभोक्त्याचा अंदाज असेल तर सदयस्थितीला उपभोक्ता त्या वस्तूंची कमी खरेदी करेल. त्याचप्रमाणे वस्तूंची किंमत भविष्यात वाढेल असा उपभोक्त्याचा अंदाज असेल, तर सदयःस्थितीला उपभोक्ता वस्तूंची जास्त खरेदी करतो.

८) जाहिरात : 

            जाहिरात, विक्री प्रोत्साहन योजना आणि प्रभावी विक्री कौशल्य ग्राहकांच्या आवडी-निवडीत बदल घडवून आणतात व अनेक वस्तूंची मागणी निर्माण करतात. उदा., सौंदर्य प्रसाधने, टुथब्रश इत्यादी.

३) जेव्हा गिफेन वस्तूंची किंमत कमी होते तेव्हा त्यांची मागणी जास्त होते. 

उत्तर  - या विधानशी मी असहमत आहे. कारण -

            १ ) कनिष्ठ प्रतीच्या किंवा हलक्या प्रतीच्या वस्तू म्हणजे गिफेन वस्तू, की ज्या वस्तूंच्या किमती कमी झाल्या तरी त्यांच्या मागणीत वाढ होत नाही. 

             २) अशा वेळी जेव्हा वस्तूची किंमत कमी होते, तेव्हा त्या वस्तूची मागणी कमी होते. 

         ३) सर रॉबर्ट गिफेन यांनी इंग्लंडमध्ये कनिष्ठ दर्जाच्या वस्तूंमधील संबंध शोधून काढला, जेव्हा पावाच्या किंमती कमी होतात तेव्हा व्यक्ती त्यांची अधिक खरेदी करत नाहीत. कारण त्याची खरेदीशक्ती आणि वास्तव उत्पन्नात वाढ होते आणि त्याऐवजी ते उच्च दर्जाच्या वस्तू म्हणजेच मांस खरेदी करण्यास प्राधान्य देतात, यालाच गिफेनचा विरोधाभास असे म्हणतात.

प्रश्न ११. पुढील तक्ता/ उतारा / आकृति अभ्यासून विचारलेल्या प्रश्नांची उत्तरे लिहा . 

       १) पुढील तक्ता अभ्यासून पुढील प्रश्नांची उत्तरे द्या.  

प्रश्न - १. बाजार मागणी पत्रक पूर्ण करा. 

        २. वरील पत्रकाच्या सहाय्याने बाजार मागणी वक्र तयार करा. 

उत्तर-

१) 

२) बाजार मागणी वक्र 

२) पुढील आकृतींचे निरीक्षण करा. व उत्तरे द्या. 

 

(१) उजवीकडे स्थानांतरित होणारा मागणी वक्र.= मागणीतील वृद्धी.

(२) डावीकडे स्थानांतरित होणारा मागणी वक्र.= मागणीतील ऱ्हास

(३) वस्तूची किंमत.= अक.

(४) मागणीतील वृद्धी आणि हास या संकल्पना स्पष्ट करा.

उत्तर- 

(१) मागणीतील वृद्धी : 

               वस्तूच्या किमतीत बदल न होता इतर परिस्थितीत अनुकूल बदल झाल्यास वस्तूची मागणी जास्त होते, त्यास मागणीतील वृद्धी म्हणतात.

(२) मागणीतील ऱ्हास: 

          वस्तूच्या किमतीत बदल न होता इतर परिस्थितीत प्रतिकूल बदल झाल्यास वस्तूची मागणी कमी होते, त्यास मागणीतील हास म्हणतात.

३) पुढील आकृतींचे स्पष्टीकरण करा. 

‘अ’ : (१) ‘अ’ या आकृतीत मागणीतील   संकोच  आहे.

      (२) ‘अ’ या आकृतीत मागणी वक्र   उजवीकडून डावीकडे खालून वरच्या दिशेने सरकतो  च्या दिशेने सरकतो.

‘ब’ : (१) ‘ब’ या आकृतीत मागणीतील विस्तार  आहे.

       (२) ‘ब’ या आकृतीत मागणी वक्र डावीकडून उजवीकडे वरून खालच्या च्या दिशेने सरकतो.